Accede!
Ideeën en bemoedigingen voor gewonde helpers verbonden met een heelmakende God

Levenslust en vreugde

op weg uit het dal van pijn en depressie
André H. Roosma
bijgewerkt: 2013-09-01
Een eerdere versie van dit artikel is ook verschenen in:
Promise (een uitgave van de gelijknamige stichting), Jrg.22, nr.2, apr.2006, pp.2-11.

In het pastoraat kom ik veel in contact met mensen die zich bewust zijn geworden van narigheid die er in hun leven – vaak al vroeg – geweest is en die hen veel levenslust en levensvreugde ontnomen heeft en vaak nog steeds ontneemt. Ikzelf ken dit ook uit mijn eigen leven. Trauma en allerlei narigheid – of ‘bovenkomende’ herinneringen daaraan – kunnen ons gemakkelijk van onze levenslust en energie beroven.
Als pastoraal werker kun je dan gemakkelijk in de val trappen om al je aandacht te richten op het ‘oplossen’ van die ‘boosdoeners’; dat wil zeggen: op het helpen verwerken of laten helen van die nare herinneringen. Ik zeg: ‘... gemakkelijk in de val trappen...’, en ik zal in dit artikel laten zien waarom ik dit in veel gevallen als een valkuil ben gaan zien.

Geroofde levenslust...

Toen God deze aarde en al wat erop leeft schiep, had Hij voor ogen dat wij in gemeenschap met Hem zouden leven. In die gemeenschap met Hem is er heelheid en verbondenheid en geborgenheid. In andere artikelen1 ga ik daar uitgebreider op in. Als gevolg daarvan was er plezier en creativiteit - denk aan hoe God Adam in Genesis 2 betrok bij Zijn scheppingswerk door Adam de dieren namen te laten geven.

Dat alles veranderde toen Eva en Adam toegaven aan leugenachtige negatieve verhalen over God die de duivel hen – in de gedaante van een slang, die toen nog poten had – influisterde. Wantrouwen verwoestte hun vertrouwdheid en vreugde met God. Er kwam schaamte2, Adam en Eva kropen niet alleen fysiek weg voor God en voor elkaar, maar ze ontweken God en elkaar ook, ja Adam gaf de schuld aan Eva en Eva weer aan de slang en het paradijselijke leven was voorgoed voorbij...
Hoewel... voorgoed? Nee, dáár stak God een stokje voor! Reeds in Genesis 3 zien we dat God hen toch weer opzoekt, toch weer het gesprek aangaat, én dat Hij voorzegt dat Hij later in Jezus alles weer zal veranderen, goed zal maken naar Zijn plan. Dan zal ook de innige verbondenheid hersteld worden – de verbondenheid tussen God en mensen en tussen mensen onderling en met zichzelf en hun omgeving.

"Bij de beoefe­ning van alle aspec­ten van het geeste­lijk leven staat de vreugde centraal. ... Blijd­schap pro­du­ceert ener­gie. Blijd­schap maakt ons sterk."
Richard J. Foster
De nieuwe levenswandel, Novapres, Utrecht NL, 1983; ISBN 90 6318 027 6 (vertaling, door J.H. Cornelder, van: Celebration of discipline, 1978), hoofdstuk: De weg van het feest (p.182).

Intussen kunnen we, ook in ons eigen leven, behoorlijk ‘met de brokken zitten’. Nare ervaringen met andere mensen, onbegrip over Gods handelen (of ogenschijnlijk niet handelen) – allerlei factoren kunnen een groot stuk van onze levenslust en vreugde geroofd hebben.
Is er ook hoop in die situatie, hier en nu? Is er herstel in onze levensvreugde en levenslust mogelijk? Laten we, om die vragen te kunnen beantwoorden, eens kijken naar wat onze levenslust bepaalt.

Wat bepaalt onze levenslust?

Als ik nu naast of tegenover u zou zitten en u, als lezer, zou vragen: „is er ooit een moment in uw leven geweest waarop u een diepe vreugde ervoer, waarop u zich ‘levenslustig’ voelde?”, wat zou dan úw antwoord zijn?
Ik heb die vraag – of een soortgelijke vraag – vaak gesteld aan mensen. En het is mij opgevallen, dat in vrijwel alle gevallen de persoon in het antwoord een situatie schetste waarin hij of zij blij was geweest samen met God en/of samen met andere mensen. Samen met anderen was er iets ondernomen, samen was er een mijlpaal bereikt, samen hadden ze genoten van de natuur, of gewoon van het samen-zijn.
Onze ervaringen van vreugde en levenslust worden blijkbaar sterk relationeel bepaald. Een vertrouwd en vreugdevol (je zou kunnen zeggen: lichtvoetig) samenzijn met anderen vergroot onze vreugde op een dieper niveau en ook onze levenslust. Het vergroot ons gevoel van eigenwaarde en we zien dan meer mogelijkheden en de beren op de weg lijken een stuk kleiner - als we ze nog zien. Isolatie, daarentegen, leidt vaak tot afname van gevoelens van vreugde, eigenwaarde en levenslust.
Ik heb in het pastoraat ook gezien, dat mensen die goede relaties met God en anderen onderhouden, meestal sneller herstel vinden van hun nare ervaringen dan zij, die zulke relaties niet hebben. Open en vertrouwde relaties met God en anderen hebben dus een heilzaam effect op ons. Filosofen en psychologen hebben in dit verband wel geconstateerd dat ons besef van zijn (er te mogen zijn; existentieel), ja zelfs onze identiteit, relationeel bepaald is3.
Nu vraagt u zich wellicht af: dat is allemaal mooi, maar wat heb ik er aan, of wat heeft die confident er aan die alle levenslust kwijt lijkt te zijn? Voor ik op die vraag inga, even terug naar de Bijbel. Wat zegt de Bijbel over ons onderwerp?

Blijdschap in relatie

De vrucht van de Geest is liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid,
vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid, zelfbeheersing.

Galaten 5:22

Dit Bijbelvers over de vrucht van de Heilige Geest in ons leven is bij sommigen zeer goed bekend - mogelijk ook bij u die dit leest. Heeft u er wel eens bij stil gestaan, hoe eigenlijk al de hier genoemde aspecten van die ‘vrucht’ relationele aspecten zijn? Er is vrijwel niets bij wat ik louter in m’n eentje kan beleven. Het heeft allemaal te maken met de omgang met elkaar.
Dit gedeelte spreekt over de vrucht van de Heilige Geest – een vrucht die groeit als we ons elke dag door God laten voeden als ranken aan de wijnstok.
“In wezen is vreug­de een rela­tio­neel begrip. Je zou vreugde kunnen om­schrij­ven als het genoe­gen dat wij erva­ren wan­neer iemand echt con­tact met ons maakt. De ander wil bij mij zijn en ik wil bij de ander zijn. ... Vreugde bete­kent: er is iemand bij mij en ik geniet daar­van.”
Jim Wilder
Met vreugde man zijn; p.35.
Dit gedeelte zegt dan, dat als Gods Geest zo invloed mag hebben in ons leven, dat er dan liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid en zelfbeheersing in ons leven zullen groeien en te zien zullen zijn. Ik heb hier weer dat ene woord: ‘blijdschap’ uitgelicht. Gods aanwezigheid in ons leven werkt blijdschap uit4.

Dat doet me denken aan verliefdheid - ook daar werkt de aanwezigheid van die ene ‘ander’ meestal veel blijdschap uit. De meesten van ons zullen het herkennen - uit ons eigen leven dan wel uit de levens van anderen om ons heen: Als je verliefd bent, ben je vaak wat zonniger in je humeur en uitstraling. Wellicht ben je soms wat dromerig (doordat je met je gedachten bij die éne bent), maar vaak ook opgewekter en levenslustiger. Je energie lijkt twee keer zo groot als anders. “Het lijkt wel of ze op een wolkje loopt,” hoorde ik eens over een verliefde vrouw zeggen, “ze stráált zó!

Een lach is de kort­ste afstand tussen twee mensen
Victor Borge
geciteerd op een kaart in de M.I.L.K. (Moments of Intimacy, Laughter and Kinship) collectie.

Ik voel me bevoorrecht dat ik dit ook uit m’n eigen leven ken. En bij tijden heb ik – als ik alleen was – ook gehunkerd om weer zó verliefd te zijn. Ergens geeft dit voor mij weer hoe ik kan floreren als er iemand is waar ik ‘vol’ van ben – iemand die blij is met mij en ik met haar. Die momenten dat ik dat erg miste, hebben mij doen zien hoe groot het verschil kan zijn. Verbondenheid doet ons bloeien, zeg ik elders al in verschillende toonaarden5. En juist dit heeft me aan het denken gezet. Als we ergens allemaal weten dat de blijde blik van een ander ons zoveel energie kan geven, ons zó kan laten 'bloeien', waarom doen we daar niet méér mee? Waarom laten we ons zo gemakkelijk weer afglijden in een soort grijsheid? Blijkbaar kunnen we onszelf moeilijk aan onze haren uit dat moeras trekken – dat moeras van depressiviteit, afgeven op elkaar, ons afzonderen van God en van elkaar, elkaar neerhalen in plaats van blij maken, et cetera; kortom: uit dat moeras waar vreugde en levenslust slecht groeien.
Laten we nu eens kijken naar het alternatief dat God ons biedt.

Levensvreugde en levenslust opbouwen

In het essay over de Aäronitische zegen geef ik aan dat God wilde dat het volk Israël door de priesters gezegend werd met Zijn blijde blik. God wéét hoeveel verschil het maakt, als er iemand blij naar ons kijkt, ons accepteert zoals we zijn en met zijn of haar ogen zegt: ‘Fijn, dat jij er bent!”

Diverse mensen hebben, vanuit verschillende invalshoeken, dit keer op keer opnieuw ontdekt. Ik denk bijvoorbeeld aan de bekende negentiende-eeuwse psycholoog Alfred Adler. Adler was een tijdgenoot en enige tijd ook plaatsgenoot van Freud. Er was echter een groot verschil tussen de twee: Adler richtte zich op ‘de gewone man’, waar Freud zich tot de welgestelden beperkte – hen aan wie hijzelf ook rijk kon worden. Ik zie daarin iets van Gods mededogen in Adler, en een reden om meer te luisteren naar wat Adler te zeggen had, dan naar wat Freud zei6. Als zodanig vind ik het niet vreemd, dat het Adler was, en niet Freud, die ontdekte dat mensen beter gedijen als ze ingaan op hun gevoel voor gemeenschap en vriendschap en elkaar bevestigen. Tot op de dag van vandaag worden er, vanuit het Adleriaanse gedachtegoed, seminars georganiseerd waar mensen kunnen leren elkaar te bevestigen.
Van veel recentere datum - ruwweg een eeuw later - is de verandering bij de Amerikaanse christen-psycholoog Larry Crabb. In zijn boek Verbondenheid7 gooit hij het roer helemaal om en verheft hij het hebben van goede, elkaar bevestigende, relaties binnen de Gemeente van Christus, zelfs boven zijn vak psychotherapie. Hij beschrijft een voorval dat voor hem daartoe een van de aanleidingen was8. Dat was een ontmoeting, na vele jaren, met een man die hij jarenlang als psycholoog begeleid had. Hij dacht: deze man zal zich vast de diepe sessies herinneren, waarin zulke belangrijke zaken aan het licht waren gekomen; sessies die – naar Crabb’s beleving – een keerpunt waren geweest in het leven van deze man. Maar nee, het eerste wat deze man noemde toen hij Larry Crabb weer zag, was hoe ontroerd hij geweest was over een ontmoeting die ze destijds ooit in een park hadden gehad.
“Het effectiefste wat we doen kun­nen om iemand te hel­pen veran­deren, is hem over­vloe­dig te laten proeven van Gods onge­loof­lijke goed­heid in het Nieuwe Verbond. Hij kijkt vol vreugde naar ons, met ogen die achter de puin­hopen iets goeds zien, met een hart dat opge­won­den klopt over wie we zijn en wie we zul­len wor­den. Soms brengt Hij dat aan het licht waarvan we over­tuigd waren dat het hem vol walging zou doen afwen­den, met het doel ons te doen verba­zen over zijn genade. Dat is ver­bin­den. Als we ons zo ver­bin­den, kan dat de levens van men­sen ver­an­deren.”
Larry Crabb
Verbondenheid, p.34
Larry Crabb was hem niet voorbij gelopen, maar had hem met liefde aangekeken en even een praatje gemaakt. Hij was niet slechts een confi­dent, nee, hij was als mens gezien en die ontmoeting van mens tot mens, en die liefdevolle blik, dát had hem meer goed gedaan dan vele diepe sessies...

Wat deze twee mannen – en vele anderen met hen9 – leerden en daarna ook uitdroe­gen is hetzelfde als wat ik hier nu ga herhalen: Binnen relaties waar we wederzijds het goede in elkaar bevestigen, daar kunnen we gedijen, daar groeit onze identiteit en onze levensvreugde en levenslust. En juist daarin ligt ook een belangrijke sleutel tot herstel: in het gaan leven naar Gods bedoeling – in wederzijdse bevestiging met Hem én als mensen onder elkaar.

Velen hebben dit gezien of aangevoeld en tegelijk er geen hoop uit geput. Want “het is toch vrijwel onmogelijk om al die mensen die gebrokenheid ervaren te voeden met de bevestiging die hen weer zal doen léven?” Ja, menselijkerwijs lijkt dit een te grote klus voor een beperkt aantal hulpverleners, die bovendien ook nog met hun eigen tegenslagen te worstelen hebben. Lang is mede daardoor in veel reguliere geestelijke gezondheidszorg gepropageerd dat een hulpverlener zich maar liever afstandelijk – met ‘professionele distantie’ – moest opstellen. En, ja, dát werkt nu juist vaak niet bij verwonde mensen die hunkeren naar bevestiging, naar die verbondenheid, naar die blik die zegt: “ik begrijp je, ik accepteer je, ik ben blij met jou!”
En dan komt daar het Evangelie de hulpverleningsscene binnenvallen met een Jezus Die zijn volgelingen opdracht gaf om een grote menigte van duizenden mensen te voeden met slechts een paar broden en vissen10. En ’t lukte nog ook! Hoe kan dat? Wat gebeurde er? Jezus brak de broden en de vissen in stukken en de volgelingen en al die mensen – ze bléven -allemaal- maar dóórgeven wat Jezus hen gaf. Ze bleven délen.

Dóórgeven a.u.b.!

En dát is nou precies het antwoord op die prangende vraag: ‘wat kunnen we doen om die vreugde en levenslust weer terug te krijgen in ons leven, in onze gezinnen, in onze groepen, in onze kerken?’
Dóórgeven wat Jezus ons geeft!
Dóórgeven: die blik van liefde waarmee Hij die oplichter en collaborateur Zacheüs aankeek toen deze in een boom was geklommen om – ondanks zijn kleine gestalte – toch ook iets van Jezus op te vangen11. Dóórgeven: die vraag die erop volgde: “Mag Ik bij je komen eten, vanmiddag?”
Dóórgeven: die zuivere liefde in Zijn ogen en in Zijn woorden, toen Hij een buitenlandse vrouw ontmoette die samenwoonde en daarvoor ook al diverse kapotte huwelijken achter de rug had, en Hij haar een beetje water te drinken vroeg omdat Hij dorst had én omdat Hij haar grote dorst naar waarde en bevestiging kende12.
Dóórgeven: die bevestiging in Zijn ogen en in Zijn woorden, toen Maria, de zus van Martha en Lazarus, hem uit liefde en aanbidding met olie gezalfd had en Judas en anderen haar daarop aanvielen13.
Dóórgeven: die troost die we wellicht zelf ooit van Hem, of via een broeder of zuster, ontvingen in een moeilijke omstandigheid14.
Dóórgeven, délen, dóórgeven...
Durven te ontvangen (anders is er niets om door te geven) en weer door te geven.

Weet u, als we ontdekken dat we er mogen zijn, er écht mogen zijn – ons koesterend in de liefde van Jezus, dan gebeurt er iets met de angst en het wantrouwen die ons hart zo ijskoud maakten (voor onszelf en anderen): ze gaan smelten zoals sneeuw voor de warmte van de zon wegsmelt15. Als we – misschien langzaam en stapje voor stapje – gaan leren te ontvangen, in het diepste van onze ziel, hoezeer Hij in tedere liefde naar ons verlangt... dan worden we rijk! Dan is er zegen te óver, net als destijds met die broden en die vissen – zélfs als we maar blijven uitdelen! Dat is een leven vanuit rijkdom – niet langer teruggehouden vanuit armoede.
God verlangt hiernaar, om ons dit te geven!

Door elkaar te accepteren vanuit de liefde van Jezus, door het goede in elkaar te bevestigen vanuit het potentieel dat Hij in de ander ziet, gaan er dingen veranderen in onze kijk op de wereld. Dan gaan we genieten van het feit dat we dóór mogen geven wat we zelf ontvangen hebben. (Zo geniet ik er ook van om deze blijde boodschap via dit medium met u te mogen delen, omdat ook ik gegrepen ben door die tedere liefde van Jezus!) Dat kan, doordat Hij ons Zijn Geest geeft om dit in ons uit te werken, zoals het eerdergenoemde Bijbelvers over de vrucht van de Geest, uit de Galatenbrief, aangeeft.

Lange tijd is gedacht dat als iemand de liefdevolle ouderlijke zorg als kind gemist had en hij of zij daardoor beschadigd was geraakt, dat er dan later zulke liefde van anderen nodig was om dat weer te herstellen. Die gedachte was gebaseerd op het feit dat dit wel zo ‘werkt’: gemiste ervaringen van aandacht, koestering en liefde kunnen alsnog ‘ingehaald’ worden, het gemiste kan alsnog ontvangen worden en het innerlijke ‘gat’ dat was ontstaan, kan alsnog gevuld worden. Dat kan door God gebeuren, maar zelfs ook niet-christelijke psychologen vertellen voorbeelden waarin dit gebeurde en er herstel kwam: patronen van angstig-ambivalente of vermijdende hechting maakten langzaam plaats voor patronen van zekere hechting doordat er liefdevolle aandacht was van een of meerdere anderen16. Dat is natuurlijk mooi, maar kan iemand in zo’n situatie ook moedeloos maken als hij of zij geen ‘liefdevolle anderen’ kan vinden. En hoe vaak gebeurt dit niet?
Het goede nieuws – ook voor deze mensen – ligt in dat woord ‘doorgeven’ wat ik zo-even zo benadrukte. Het blijkt namelijk uit recent neurologisch onderzoek, dat het niet uitmaakt wie ‘geeft’ en wie ‘ontvangt’: beide personen ervaren dezelfde vreugde in het doorgeven17. Daarom noem ik dit wel de vreugde van de verbondenheid. We hoeven dus niet te blijven wachten tot er iemand is die met Jezus’ liefdevolle ogen naar óns kijkt, we mogen ook zelf beginnen met die liefdevolle blik aan anderen door te geven. Voor onszelf zal het hetzelfde weldadige en heilzame effect hebben.
Vanuit een andere invalshoek hoor ik Larry Crabb datzelfde zeggen: “Degene die ontvangt, ervaart de vreugde van genezing. Degene die geeft, leert de nog grotere vreugde kennen gebruikt te worden om te genezen. Er is iets goeds in het hart van ieder van Gods kinderen dat krachtiger is dan al het slechte. Het is er, en wacht om vrij te komen” (Verbondenheid, p.11).
Nog zoiets moois, wat die neuro-wetenschappers ontdekt hebben: het vreugde-deel in onze hersenen blijft ons leven lang groeien en veranderen! Zelfs fysiek is er hoop op verandering, als we ons richten op het beleven van vreugde in verbondenheid met God en anderen, zoals ik dat zo-even beschreven heb.

Verbondenheid vieren

Waarschijnlijk kent u, die dit leest, wel het verhaal van Jezus dat bekend staat als de gelijkenis van de verloren zoon (Lucas 15: 11-32). Ik wil het hier even niet hebben over die zoon die eerst wegliep en later terugkwam, maar over zijn broer. Hij is boos en zit te pruilen als zijn vader een feestje bouwt omdat z’n broer terug is gekomen. Hij zegt: “Zie, zovele jaren ben ik al in uw dienst en nooit heb ik uw gebod overtreden, maar mij hebt u nooit een geitenbokje gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. Maar nu die zoon van u gekomen is, die uw bezit heeft opgemaakt met slechte vrouwen, hebt u voor hem het gemeste kalf laten slachten.”. De vader zegt dan: “Kind, jij bent altijd bij mij en al het mijne is ook van jou!” Een Bijbelstudie op ’t web18 bepaalde me erbij dat die eerste woorden van deze vader in het Hebreeuws sprekend lijken op de betekenis van het woord Immanuel: God met ons.
De Vader is in Christus altijd bij ons, en het ligt niet aan Hem als we daar geen feestje over bouwen! Heel het Oude Testament staat vól met aanmoedigingen om feest te vieren rond de aanwezigheid van JHWH – de God Die ook wel De AANWEZIGE werd genoemd.
De apostel Paulus had dit begrepen, toen hij de gemeenten in zijn brieven opriep om zich te verheugen in deze Immanuel: Christus Jezus19. Het is een heerlijkheid die we mogen vieren, dat God er is, hier bij ons!
Veel christenen zijn vergeten – of hebben ’t nooit gehoord en er nooit bij stil gestaan – dat de zondag bij uitstek een feestdag is om te vieren dat Immanuel gekomen is, voor onze zonden gestorven én opgestaan als Overwinnaar. Te vaak leven we alsof het leven vanzelfsprekend is, net als die oudste van de twee broers. Soms hebben we het nodig om in een situatie te komen als die van de jongste zoon – varkens te moeten voeren met een hongerige maag –, om ons te realiseren hoe groot Gods genade aan ons is geweest en nog dagelijks is. Dán zullen we feestvieren, als we beléven dat de hemelse Vader naar ons op de uitkijk stond, dat Hij ons teder in Zijn armen sluit en een feestje bouwt wegens onze terugkomst20.

Levensvreugde en levenslust – zelfs temidden van ons verdriet

De vraag rijst: ‘Is er dan nooit meer verdriet in ons leven?’ Of: ‘Zullen we nooit meer ontmoedigd raken?’ Het antwoord hierop is dat er nog wel verdriet en tegenslagen zullen zijn, maar dat het toch anders wordt.
Ik moet hierbij denken aan dat verhaal van de twee zussen, Maria en Martha, die net hun broer Lazarus begraven hadden21. Velen hadden ze onder Jezus’ handen genezen zien worden, maar toen hun broer ziek werd, was Jezus net in een ander dorp. Toen hij kwam, was het al te laat. Maar dan, wat gebeurt er?
“Vreugde staat niet boven verdriet, maar ernaast. Met opstandigheid en verdriet staat vreugde tegenover bitterheid, bevriezing en kwijnen.
Vreugde en verdriet sluiten elkaar niet uit. Maar de vreugde heeft de toekomst...”
W. ter Horst
Over troosten en verdriet, p.54
Jezus ziet Maria huilen en wordt bedroefd en huilt met haar mee. Zelfs in het diepe verdriet van Maria is er de vreugde van de verbondenheid - dat Jezus daar in haar verdriet naast haar staat, ja, zelfs met haar mee-huilt. Hij ontkracht haar huilen niet en maakt het niet belachelijk, maar bevestigt haar, in haar verdriet, als persoon. Ik geloof dat díé ervaring, met wat er nog op volgde: dat Jezus haar broer uit de dood terughaalde, haar tot die daad van aanbidding bracht waar ik ’t even hiervoor al over had: toen ze Jezus met zeer kostbare olie zalfde.

Echte vreugde is niet te vervalsen

Als we zien dat de vreugde van een elkaar bevestigend22 en opbouwend samenzijn zo’n positief effect heeft, zijn we soms geneigd om het paard achter de wagen te spannen. Ik zie mensen dan wel eens denken, dat we de vreugde van echte hart-tot-hart communicatie wel even op kunnen wekken met een gezellig sfeertje. Mensen gaan zich inspannen om via de buitenkant – via het creëren van positieve omstandigheden: een gezellige thee-tafel, of een leuk terrasje of een goed muziekje – die innerlijke en relationele vreugde en levenslust te ‘construeren’. Eigenlijk is het een poging tot namaak23.
Maar helaas, het werkt niet: echte vreugde is niet te vervalsen. Vervalsingen leiden, integendeel, vaak tot nog meer isolatie, vervreemding en eenzaamheid, en ontnemen ons eerder energie dan dat ze levenslust in ons opwekken. Heel vaak heb ik dit zelf ervaren en de verhalen van anderen hierover gehoord: namaak-gezelligheid is leeg en kil, hoe mooi het er aan de buitenkant ook uit ziet.
Echte vreugde, de vreugde die ons energie geeft en waar ik het in dit artikel over heb, vereist dat we ons verlangen ernaar juist los leren laten24. Dat is een vreugde die ontstaat, die geboren wordt uit kwetsbaarheid. Net als een kind geboren wordt als gevolg van een zich in hun meest kwetsbare delen verenigen van een man en vrouw, zo wordt echte vreugde ook geboren als we bereid zijn ons kwetsbaar open te stellen voor de ander. Het gaat dan niet om vragen als: ‘wat heb ik er aan als ik...?’ of: ‘hoe zorg ik dat ik...?’. Of, zoals Kathryn Cohan het ooit op haar website had staan25: “Relaties in verbondenheid worden gemotiveerd door het verlangen om betrokken te zijn bij andere mensen in tegenstelling tot het verlangen naar bevrediging door anderen. Niet ‘krijgen’ of ‘halen’ maar wederzijds betrokken raken bij elkaar.

Werken aan echte verbondenheid

Larry Crabb heeft het er in zijn boek Verbondenheid over, hoe we kunnen werken aan deze échte verbondenheid van-hart-tot-hart. Drie aspecten daarvan staan mij nog helder voor ogen, die ik hier combineer met aspecten die God mij persoonlijk liet zien:
  naar de ander kijken met Gods ogen, vol genade en liefde;
  het potentieel zien in de ander en leren kennen waar hij of zij graag naar toe wil;
  het goede in de ander bevestigen.
Door ons af te vragen: “Hoe kijkt U, God, nu naar de ander?” betrekken we onszelf in Gods perspectief en lichten we onszelf als het ware uit dat bekrompen perspectief dat wellicht deels beïnvloed is door negatieve ervaringen in het verleden. We stellen ons daarmee ook open voor nieuwe ervaringen met déze persoon (die ánders is dan de mensen met wie we eerder bepaalde ervaringen hadden). En Gods perspectief naar mensen toe is altijd een perspectief van liefde en genade, en soms óók van scherpe duidelijkheid en grenzen26.
“Ik geloof inderdaad, met Freud, dat de mens beheerst wordt door het verlangen naar genot; en ik denk dat het mogelijk is om een moraal te bouwen op dit genotsprincipe. Niet tegen mensen te zeggen: ‘Dit of dat is verboden’, maar veeleer: ‘Kies goed uit waar je van geniet. Zie God liefhebben als een genoegen en niet als een plicht. Leef met genoegen een leven dat zo eerlijk en vruchtbaar is als maar mogelijk.’ Want hoe meer de mens vrij is om zijn verlangens kenbaar te maken en ervanuit te leven, des te meer zal hij zich verantwoordelijk weten voor zijn keuzen. Ja! Een moraal die gebouwd is op het best-gekozen genot en op de vreugde die daaruit voortkomt.”
Paul Tournier
The Violence Within, Harper & Row, New York etc., ISBN 0-06-068293-0 (vertaling door Edwin Hudson, van: Violence et Puissance, Delachaux et Niestlé, Neuchâtel & Paris, 1977; 1st English ed. The Violence Inside, SCM Press, 1978), Ch.16 ‘The Pleasure Principle’ (p.79); (mijn Nederlandse vertaling).

Dat perspectief van God helpt ons, om het potentieel in de ander te zien; het doel waar God met die ander naar toe wil. En ook om de ander te bevragen en zo te leren kennen ten aanzien van waar hij of zij zelf naar toe wil. Dat helpt, om naast God en naast de ander te staan, in plaats van tegenover hem of haar, op de weg naar verandering en vernieuwing. Een eenvoudig voorbeeld om dit duidelijk te maken: stel, u ergert zich aan de passiviteit van een vriend. U zou hem graag wat opporren, maar u merkt dat u dan irritatie opwekt. Gods perspectief zou u kunnen doen zien, dat die passiviteit ook een keerzijde heeft: dat hij ook erg veel rust heeft en erg goed kan luisteren. Het potentieel hiervan is groot: iemand die door zijn rust en door goed te luisteren, anderen tot hun recht kan laten komen. Als u weet dat hij graag actiever wil worden, maar niet zijn rust hieraan wil opofferen, kunt u kijken hoe u hem kunt helpen, om in en vanuit zijn rust toch actiever te worden. U staat dan niet meer tegenover hem, zoals in eerdere pogingen hem ‘op te porren’, maar u kunt samen met hem kijken hoe activiteit en rust te combineren zijn.
In het voorbeeld kunt u, door deze nieuwe opstelling, het derde punt toepassen en uw vriend bijvoorbeeld helpen door zijn rust en luistervaardigheden te bevestigen. “Wat fijn, dat jij altijd zo rustig kunt luisteren!” Uw vriend veert op. Wat hoort hij nu? Hij kijkt u in de ogen en ziet liefde - iemand die naast hem staat. Zijn energie neemt toe en hij reageert actiever dan gebruikelijk was.

Het is belangrijk, zegt Crabb, om gericht te zijn op communicatie van-hart-tot-hart en niet vanuit onze - bijvoorbeeld geïrriteerde - buitenkant, en ook niet gericht op de - mogelijk afwerende - buitenkant van de ander. Vragen als: “Wat wil ik nou echt, diep van binnen?” en: “Wat wil de ander nou echt, diep van binnen?” kunnen ons daarbij helpen.

Tom Marshall ziet in zijn boek Betere Relaties vier aspecten in onze houding die relaties bevredigend en opbouwend kunnen maken:
 Liefde (en dan vooral: volhardende liefde, zich uitend in zorg en vriendschap);
 Vertrouwen om kwetsbaar te kunnen zijn naar elkaar - opgebouwd in toewijding;
 Respect en eer - elkaar waardigheid geven;
 Begrip - erop gericht zijn, elkaar te begrijpen en met elkaar mee te voelen.
Deze vier aspecten illustreren in feite de drie punten die ik hierboven enigszins uitwerkte.

Ook waardevol in dit verband is het boekje van Jerry Cook: Liefde, aanvaarding en vergeving. Hij ziet de christelijke Gemeente als een plaats, waar mensen heel worden gemaakt - juist door de onderlinge liefde en aanvaarding.

Martin Seligman, een bekende seculiere Amerikaanse psycholoog, bestudeerde jarenlang het concept ‘aangeleerde hulpeloosheid’ bij mensen en bij dieren, en schreef daar vele, vele tientallen publicaties over waarmee hij internationaal grote bekendheid verwierf. Op een dag was hij met zijn - toen vijfjarige - dochter Nikki in de tuin aan het werk, toen zij hem erop aansprak dat hij zo’n oude mopperpot was. Zij zei dat ze, toen ze vijf jaar oud werd, besloten had dat ze niet meer zo huilerig zou doen. En ze vond dat, als zij kon veranderen, haar vader dat zeker ook moest kunnen. Ineens, zegt hij ergens, zag hij dat ze gelijk had en dat hij een verkeerd idee had gehad van opvoeding en psychologie. Het ging er niet om, te corrigeren wat fout zat, maar veel meer verder te stimuleren wat goed ging. Als gevolg van die gebeurtenis, gooide hij het roer helemaal om. Hij bestudeert nu hoe mensen hun sterke kanten kunnen aanwenden om zichzelf en anderen gelukkiger te maken, en schrijft sindsdien boeken met titels als ‘Aangeleerd optimisme’ (Learned Optimism) en ‘Echt gelukkig-zijn’ (Authentic Happiness). Echt gelukkig zijn heeft, volgens hem, te maken met leven voor een hoger doel en in relaties met anderen, en je gaven en talenten daarvoor inzetten27.
Ik moest glimlachen, toen ik dit verhaal van Seligman en z’n dochtertje las. Het is zo’n mooie illustratie van waar ook dit artikel over gaat - althans de menselijke kant ervan. De grote geleerde ondergaat een grote verandering ten goede door naar z’n dochter van vijf te luisteren... Zijn dochter, die hem - vanuit een stukje strijd in haar eigen leventje - aanspreekt op wat er kán. Ze ziet mogelijkheden, en ze ziet parallellen tussen haar leven en dat van haar vader (die ze hoog heeft en met haar woorden -hoog- op z’n plaats zet!). Anders gezegd: ze spreekt vanuit verbondenheid. Hij had tot dan toe vooral de moeilijkheden - aangeleerde hulpeloosheid e.d. - gezien, maar wordt overtuigd door het enthousiasme van zijn dochtertje en door hoe ze hem in haar eenvoud en liefde verraste.
Dit voorbeeld laat zien dat het uitgaan van verbondenheid en bevestiging niet inhoudt dat we alles van de ander goed praten. Seligman’s dochtertje praatte het gemopper van haar vader niet goed, maar liet hem op een kinderlijk eenvoudige en ontwapenende manier juist zien dat het ook helemaal anders kan. Daarmee zette ze haar vader op zijn -waardige- plek. Bij echte bevestiging zoals hier bedoeld, versterken we - vanuit verbondenheid - elkaars waardigheid.

Leven uit verbondenheid versus leven uit wantrouwen en isolatie

Naar aanleiding van een eerdere versie van dit artikel vroeg iemand me hoe ik het bovenstaande zag in relatie met het begrip zonde.
"Alle verzoekingen zijn in principe een poging om ons zover te krijgen dat we onze levens onafhankelijk leven van God"
Neil T. Anderson
Hersteld, p.19.
“Je ziet in de Bijbel regelmatig mensen aangesproken worden op hun zondige levenswandel, of bijvoorbeeld op hun onoprechtheid”, zei hij erbij. “Ook Jezus sprak mensen daarop aan.”
Ook vroeg deze broeder hoe ik een en ander zag in relatie tot demonische gebondenheid.
Mijn reactie daarop is de volgende. Paulus spreekt in zijn brieven ook regelmatig over de zonde. In de Romeinenbrief zet hij twee manieren van leven tegenover elkaar: het leven ‘door de Geest’ en ‘het leven naar het vlees’. Zoals ik hierboven in het begin van dit artikel aangaf, lieten Adam en Eva zich verleiden om God te wantrouwen en namen ze daarmee afstand van God. In de terminologie van dit artikel: ze kozen voor de autonomie, de afzondering en de isolatie. Dat is de kern van ‘het leven naar het vlees’, waar Paulus het over had, versus ‘het leven in het licht’ zoals Johannes Jezus citeert. ‘Het leven naar de Geest’ houdt in dat we ons onderwerpen aan God, dat we ervoor kiezen om naar Hem toe te gaan leven (ons gezicht naar Hem toe wenden in plaats van bij Hem vandaan). Dat is wat ik noem: kiezen voor verbondenheid met God en anderen. Dat we de zonde gaan mijden, evenals contact met duistere machten, is dan een gevolg.
Zo gemakkelijk laten we ons ertoe verleiden, te denken dat we in ons eentje, in onze isolatie, in ons wantrouwen, de zonde wel af kunnen leggen of ons kunnen onttrekken aan de invloed van duistere machten. We denken soms zelfs dat het nodig is om dat te doen voor we naar God toe kunnen gaan. Dat is echter allebei niet het geval. Het zou werken zijn aan de buitenkant, waar Jezus zich zo fel tegen keerde (vergelijk hoe Hij mensen die dit deden wel ‘gewitte graven’ noemde: van buiten netjes lijkend, maar van binnen dood). Als we ons er echter op richten, om in Gods nabijheid te leven, Hem toestaan in ons leven zaken te veranderen, dan merken we dat we inderdaad veranderen - maar dan van binnen uit, door Zijn Geest Die in ons werkt.
Dan het andere punt wat deze fijne broeder aankaartte: oprechtheid. Hiervoor geldt hetzelfde. Ik kan mezelf niet opwerken tot oprechtheid. Mijn hart is van nature niet oprecht. Door me naar God toe te wenden, elke dag opnieuw ervoor te kiezen mijn leven op Hem af te stemmen en voor Zijn leiding en bijsturing open te staan – ook als Hij daar broeders of zusters of andere mede-mensen voor gebruikt –, kan ik ook in dit opzicht door Zijn genade veranderen.

Hier ligt een extra verantwoordelijkheid voor voorgangers en pastoraal werkers, om mensen erin voor te gaan om in vreugdevolle verbondenheid met God en elkaar te leren leven, God lovend en het goede in elkaar bevestigend. Zo’n levensstijl werkt namelijk ‘aanstekelijk’. Het geeft mensen hoop, dat het voor gewone, zwakke en feilbare mensen mogelijk is, levenslust, vreugde, waardigheid en betekenis te hebben.

De vrucht van verbondenheid

De hierboven toegelichte échte verbondenheid van-hart-tot-hart laat ons niet onberoerd. Vroeger of later gaat het vrucht dragen in ons leven. De eerder geciteerde Kathryn Cohan beschrijft vijf aspecten van deze gevolgen van échte verbondenheid in ons leven:
 Enthousiasme / levenslust: toegenomen energie of vitaliteit;
 Actie: bekrachtiging om te handelen - ook voorbij het relationele moment;
 Toegenomen kennis en duidelijkheid over de eigen gevoelens en de gevoelens van anderen;
 Toegenomen gevoel van waarde (gebaseerd op het empatisch luisteren en reageren van de ander);
 Verlangen naar meer verbondenheid.
Merk op, dat dit tevens aspecten zijn die door mensen van uiteenlopende wetenschappelijke en christelijke origine genoemd zijn als aspecten van geestelijk en emotioneel gezond functioneren, zowel individueel als binnen een sociaal verband gezien.
Als we leren te leven in en vanuit de verbondenheid, elkaar de liefde, bevestiging, troost, warmte en vreugde van God doorgevend, dan wandelen we op de weg van pijn en depressie naar levenslust en vreugde.

De Gemeente als werk-en-leer-plek

Dit betekent ook veel voor het functioneren van de christelijke gemeente. Want is dat niet bij uitstek de plaats waar we het wederzijds doorgeven, zoals hierboven toegelicht, mogen be-oefenen? Zoals Martien Jan de Haan van Archippus (destijds bij de ‘Vereniging tot Heil des Volks’) eens zo treffend opmerkte28:

"De gemeente is als Gods gezin bedoeld om elkaar te geven wat wij nodig hebben. In deze omgeving mogen wij groeien en ons ontplooien op de manier zoals God ons voor ogen heeft. Maar het is niet de bedoeling dat wij deze genade voor onszelf houden. Wij moeten haar met anderen delen. Wij moeten bereid zijn om vanuit de rijpheid die wij zelf bereikt hebben, anderen te dienen en hen in de gelegenheid stellen om ook te groeien."
(Het is zeer de moeite waard om het thema-nummer van De Oogst28, waaruit dit citaat komt, eens naast dit artikel te leggen.)

Résumé

Bij herstel vanuit een op enigerlei wijze pijnlijke of traumatische achtergrond, spelen bevestigende relaties - met God en anderen - een hoofdrol. Zowel de emotioneel verwonde persoon, als de hulpverlener, als andere omstanders kunnen hier zelf een actieve bijdrage in hebben. Toen Jezus hier op aarde rondwandelde, bekeek Hij de mensen met ogen vol genade en liefdevolle acceptatie. De Liefde daarvoor putte Hij dagelijks bij onze hemelse Vader-God.
Wij mogen ons er net zo op richten, Gods liefde te ontvangen, ervan te genieten, en naar elkaar toe dóór te geven. Elkaar in kwetsbare afhankelijkheid van God bezien en benaderen met Jezus' ogen vol genade en liefdevolle acceptatie.
Zo mogen we leren elkaar die overvloeiende en heil-zame Liefde van Christus dóór te geven! We hoeven daarvoor niet gestudeerd te hebben of wat dan ook. Zoals Joni Eareckson - Tada ergens zegt over de moeilijke periode nadat ze verlamd was geraakt: "Het waren slechts gewone, alledaagse mensen die me gaven wat ik het meest nodig had... Gods liefde in actie"29.
Dit is de beste weg om vanuit het dal van pijn en depressiviteit te komen in het land van levenslust en vreugde.

De God van de hoop vervulle u met louter vreugde en vrede in uw geloof,
om overvloedig te zijn in de hoop, door de kracht van de Heilige Geest.

Romeinen 15:13

Voetnoten:

1Zie bijvoorbeeld: Ons hoogste levensdoel: Innige verbondenheid met God, Gezinsleven en persoonlijkheidsontwikkeling en Verbondenheid als rode draad door het hele leven heen
2Zie Enkele gedachten over het begrip ‘schaamte’; en: Waardigheid - Hoeveel verschil het maakt hoe we elkaar -en onszelf- ‘neerzetten’; en ook: De vuilnis de deur uit! - over externalisatie van geïnternaliseerde én andere rottigheid; en: Op de vlucht voor je verleden? - over het belang van verwerking en de rol van vrede en relaties daarin.
3Dat mijn identiteit niet iets is van mij op mijzelf, maar relationeel bepaald, is een kernpunt van de school van het sociaal constructionisme en de narratieve therapie: Kenneth Gergen respectievelijk Mikhail Bakhtin - twee voorvechters van de ‘narratieve’ benadering - hebben bijvoorbeeld gezegd:
“dialoog is niet het bezit van een enkel individu. Betekenisvolle taal is het resultaat van sociale onder­linge afhankelijkheid. Het vereist de gecoördineerde actie van ten minste twee personen, en tot er een wederzijdse overeenstemming is over de betekenis van woorden, kunnen ze geen taal vormen. Als we deze gedachtenlijn volgen tot haar onvermijdelijke conclusie, vinden we dat het niet het verstand van het enkele individu is dat voorziet in welke zekerheid dan ook die we bezitten, maar relaties van on­derlinge afhankelijkheid. Als er geen onderlinge afhankelijkheid zou zijn - het gezamenlijk creëren van betekenisvolle dialoog - zouden er ook geen ‘objecten’ of ‘acties’ zijn, of manieren om deze in twijfel te trekken. We kunnen terecht Descartes’ gezegde [‘Cogito ergo sum’; AL] [‘Ik denk dus ik ben’; AHR] vervangen door ‘communicamus ergo sum’ [‘ik communiceer dus ik ben’; AHR].”
“Ik ben me bewust van mezelf en wordt mezelf alleen in het proces waarin ik mezelf aan een ander laat zien, door een ander en met de hulp van een ander... elke interne ervaring eindigt op het grens­vlak... Het diepste wezen van de mens (in- én extern) is diepgaande communicatie. Er te zijn bete­kent te communiceren... Er te zijn betekent er te zijn voor de ander, en door hem, voor zichzelf. De mens heeft geen intern souverein gebied; hij is alles en altijd op het grensvlak...”
Bron: K.J. Gergen, Realities and Relationships: Soundings in Social Construction, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1994, viii; en M.M. Bakhtin,Problems of Dostoevsky’s Poetics, Edited and trans. by Caryl Emerson, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1984; p.287; beide geciteerd in A. Lock: Draft outline for a course on identity and self (mijn vertaling).
“Waarheid wordt niet gevonden in het hoofd van een individuele persoon, hij wordt geboren tussen mensen die gezamenlijk naar waarheid zoeken, in het proces van hun gespreksmatige interactie.”
M.M. Bakhtin, Problems of Dostoevsky’s Poetics, Edited and trans. by Caryl Emerson, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1984; p.110, geciteerd in: John Shotter, The social construction of our ‘inner’ lives (mijn vertaling).
4De blijdschap die we kunnen ervaren door Gods aanwezigheid is een thema dat we veel in de Bijbel tegenkomen - o.a. in de Psalmen. Zie bijv. Psalm 36:7-9:
“Hoe kostbaar is Uw trouwe Liefde, o God! De mensenkinderen schuilen in de schaduw van Uw vleugels. Ze feesten bij de overvloed van Uw huis, en U geeft hen te drinken van de rivier van Uw heerlijkheden. Want bij U is de fontein van leven; in Uw licht zien we het licht.”
Of Psalm 16:11 (vgl. Hand.2:28):
“U maakt mij het pad des levens bekend; overvloed van vreugde is bij Uw aangezicht, liefelijkheid is in Uw rechterhand, voor eeuwig.”
Of Psalm 21:7:
“... want U maakt hem rijk gezegend voor immer. U overstelpt hem met blijdschap voor Uw aangezicht.”
Vanuit deze blijdschap van God - en bepaald niet vanuit zijn omstandigheden - kon Paulus zelfs vreugdevol zijn en God loven in de zeer benarde situatie van een toenmalige gevangeniskerker, zoals o.a. te lezen is in Hand.16:22-36 (i.h.b. vs 25).
Heel duidelijk vind ik wat er staat over Jezus. Jezus wilde niets liever dan Zijn onuitsprekelijke en volle vreugde met ons delen, zoals Hij bad in het Hogepriesterlijk gebed (Johannes 17:12-13):
“Zolang Ik bij hen was, bewaarde Ik hen in Uw Naam, die U Mij gegeven hebt, en Ik heb over hen gewaakt en niemand uit hen is verloren gegaan, dan de zoon des verderfs, opdat de Schrift vervuld werd. Maar nu kom Ik tot U en Ik spreek dit in de wereld, opdat zij ten volle Mijn blijdschap in zichzelf mogen hebben.”
En zoals Hij zei in één van Zijn laatste diepe gesprekken met Zijn discipelen (Johannes 15:11):
“Dit heb Ik tot u gesproken, opdat Mijn blijdschap in u zij en uw blijdschap vervuld worde.”
Merk op dat Jezus Zijn blijdschap met ons wil delen; wij hoeven niet onszelf emotioneel op te kloppen of een blij gezicht te trekken terwijl we van binnen bijv. droevig zijn. Alles wat Hij met Zijn discipelen deelde in die laatste kostbare momenten voor Zijn sterven aan dat afschuwelijke kruis, was erop gericht om Zijn blijdschap met hen te delen... Daar staat mijn verstand bij stil!!
Zie hierbij ook het Bijbelboek Hooglied (en mijn essay over de Aäronitische zegen).
5Zie de artikelen bij noot 1 en We geven door hoe verbonden we zijn - (On)verbondenheid als bepalende en verklarende factor in de doorgifte van geestelijke (on)gezondheid; en: Hechting: sleutel tot gezond leven via emotionele veerkracht (.pdf document) - hoe allerlei psychopathologie herleid kan worden tot moeite met het omgaan met intense emoties wat voortkomt uit een gebrek aan veilige vroege hechting of uit traumatische breuken in verbondenheid met God en anderen.
Voor de positieve kant van dit verhaal, zie ook: Victor van Heusden, ‘Verbondenheid ligt dicht bij genieten’, EO Visie, 6-12 aug. 2005, nr.32, p.68-71; zie ook het retraitecentrum van de schrijver.
6Het is me opgevallen dat bijv. ook de bekende christen arts Paul Tournier in de jaren ’60 van de vorige eeuw al meer op had met Adler dan met mensen als Jung en Freud. Zie o.m. Paul Tournier, A Place for You, p.86, waar hij onder verwijzing naar een boek van Dr Reissner zegt: “As for Alfred Adler, ... of the ‘Big Three’ he is the nearest to Christian doctrine.”. Minstens dezelfde waardering voor Adler vergeleken met Freud zie ik ook in het indrukwekkende oudere overzichtswerk van G. Brillenburg Wurth, Christelijke Zielszorg - in het licht der moderne psychologie, Kok, Kampen, 1955; p.56-57. In dit verband is het vreemd en zeker niet terecht dat Freud - ook in christelijke kringen - vaak meer bekend en gerespecteerd is geworden dan Adler.
7 Larry Crabb, Verbondenheid, Navigator Boeken / Medema, Driebergen / Vaassen, 1998 (vertaling, door Rob van Stormbroek, van: Connecting - Healing for ourselves and our relationships; a radical vision, Word Publishing, Nashville Tennessee USA, 1997).
In dit boek geeft Larry Crabb aan hoe de Gemeente weer een heilzame gemeenschap kan worden, waar verbondenheid mensen op hun plek laat komen.
Zie ook: Larry Crabb, Leven in verbondenheid, kwartaalblad Groei, Jrg.8, nr.4, 2004, p.6-11.
En: A Shrink Gets Stretched - Why psychologist Larry Crabb believes spiritual direction should replace therapy; by Agnieszka Tennant, Christianity Today, May 2003.
Voor meer achtergrond info verwijs ik naar de website van Larry Crabb's New Way Ministries.
8 Zie het voorwoord in de eerste referentie uit noot 7.
9 O.a. de ontwikkelingspsycholoog Bowlby, die, vrij vertaald, zegt:
“Want niet alleen kleine kinderen, zo is nu duidelijk, maar mensen van alle leeftijden blijken het meest gelukkig te zijn en het beste in staat om hun talenten goed in te zetten, als ze er zeker van zijn dat er één of meer personen achter hen staan die ze kunnen vertrouwen en die hen zal of zullen helpen als er zich moeilijkheden voordoen.”
Bron: John Bowlby, Attachment and loss 2: Separation - anger and anxiety, Hogarth / Pimlico (Random House), 1998; ISBN: 0-7126-6621-4, p.407 (p.359 in de editie van 1973); mijn vertaling
Zie ook: Henry Pinsker, 'The Supportive Component of Psychotherapy', Psychiatric Times, November 1998, Vol. XV, Issue 11.
10 Zie Johannes 6.
11 Zie Lucas 19:2-10.
12 Zie Johannes 4.
13 Zie Johannes 12.
14 Vergelijk 2 Korinthiërs 1:3-5.
15 Ik geloof persoonlijk, dat dit de betekenis is van wat Johannes schrijft in zijn eerste brief: 1 Joh.4:16-19.
Zie ook: Wim Rietkerk, Volmaakte liefde drijft de vrees uit, Groei Magazine, Jrg.8, nr.1, 2004, p.44-49.
16 In zijn boek A Secure Base (p.136) noemt John Bowlby dat hij gezien heeft dat ervaringen in relaties met anderen gedurende ons hele leven onze beleving ervan en onze hechtingsstijl positief of negatief kunnen beïnvloeden. Hij leidt daaruit hoop af voor effectieve therapie, als iemand als kind geleden heeft onder slechte behandeling.
17 Jim Wilder, Amerikaans psycholoog en pastoraal werker, vertelde dit op een lezingendag over het thema Uw gemeente als vangnet?!, die hij gaf bij De Hoop in Dordrecht, najaar 2004. (Een set CD's met de lezingen van deze dag is te bestellen bij De Hoop: info@dehoop.org.)
18 Jan Johnson Studies in The With-God Life - Exploring The Renovaré Spiritual Formation Bible; © HarperSanFrancisco, 2005 (i.h.b. Session 5, p.33-38 hieruit).
Noot: Deze verzameling Bijbelstudies legt goed uit wat het leven-met-God inhoudt en betekent (o.a. vanuit het Immanuel-begrip: het wonderlijk-heerlijke gegeven dat God in Christus met ons is).
19 Zie bijv: Romeinen 12:12 (,15); 15:10; (ook 5:2-3,11); Philippenzen 2:18; 3:1; 1 Thessalonicenzen 5:16.
Vergelijk ook: Deut.16:11-15 en: Psalm 37:4; waar God Israël vroeg om feest te vieren en zich in Hem te verheugen, en Phil.1:18-19, Phil.4:10-19, waar we zien hoe Paulus zelf ook in moeilijke situaties in praktijk bracht wat hij preekte.
John Piper zegt in zijn boek Verlangen naar God daarom wel dat we (weer) moeten leren te genieten van God. Te vaak nemen we genoegen met surrogaat, met dingen die ons niet écht die diepe vreugde en bevrediging geven die God ons kan en wil geven. We mogen zoeken en verlangen naar die volle vreugde – we zijn ertoe geschapen! Ook God zelf kan immers intens genieten!
20 Vergelijk Jes.62:4, en Psalm 147:11-12 waar staat dat God Zich in ons verheugt.
21 Zie Johannes 11. Zie hierbij ook mijn vertolking van Het wonderlijke verhaal van Maria - over haar belevenissen met Jezus (.pdf document)
22 'Elkaar bevestigen' zoals hier besproken betekent niet altijd 'zacht' en 'lief' zijn voor elkaar. Denk hierbij aan die tekst uit Spreuken (27:5): Een onomwonden bestraffing is beter dan verborgen liefde; met andere woorden: het is beter om iemand vanuit liefde terecht te wijzen, of bijv. te zeggen hoe zeer hij of zij je heeft gedaan, dan alles maar te 'bedekken' of 'in te slikken'. Zie ook m'n artikel: Communiceren vanuit verbondenheid
23 Ook t.a.v. de vertrouwelijke omgang met God heb ik wel deze poging tot 'constructie' van intimiteit gezien in zogenoemde 'aanbiddingssamenkomsten'. Zie mijn artikel over Ware aanbidding.
24 Zie bijv. Wim Rietkerk, God schiep de wereld tot vreugde - 'Pas wie loslaat begeeft zich op de weg van genieten', kwartaalblad Groei, Jrg.4, nr.2, zomer 2000, p.4-9 (in Lev, het blad van l'Abri Nederland, verscheen ook een soortgelijk artikel van hem, ontleend aan zijn boek: Die ver is, is nabij – In de relatie met God komt de mens tot zijn recht, Kok, Kampen (NL), 2005; ISBN 90 435 1095 5; p.182 e.v.).
25 Kathryn Cohan stond met haar toenmalige webpagina Basics of Relational Theory in de traditie van Jean Baker Miller & Janet Surrey van Wellesley College (een Amerikaanse vrouwen-universiteit), grondleggers van de zelf-in-relatie visie op de ontwikkeling van de vrouw. Het citaat is mijn vertaling en de nadruk erin is door mij toegevoegd. Ook het even verder genoemde lijstje van vijf 'vruchten' van echte verbondenheid heb ik grotendeels overgenomen van Kathryn Cohan (die hierbij verwees naar Jean Baker Miller).
26 Ik denk hierbij aan Jezus' opstelling tegenover de schijnheiligheid van sommige Farizeeërs. Uit de liefde die de basis was voor al Jezus' handelen en spreken, zei Hij hen soms vrij scherp dat er een grote verandering in hun houding en leven nodig was om echt bij God te horen. Ik moet ook denken aan die tekst uit Spreuken (27:5) die in noot 22 is genoemd. Zie ook m'n artikel: Communiceren vanuit verbondenheid
27 Zie bijvoorbeeld het interview dat Wendy Schuman van Beliefnet met Martin Seligman had, over De psychologie van echt gelukkig zijn (The Psychology of Real Happiness). Het genoemde boek is: M. Seligman, Authentic Happiness, Free Press, Toronto, 2002. Seligman is nu een van de voorvechters in Amerika van de zogenoemde positieve psychologie. Zie bijv. ook: Within Families - The Childhood Roots of Adult Happiness, door Christine Carter van de Universiteit van Berkeley voor het 'Center for the Development of Peace & Well-being'.
28 Martien Jan de Haan, 'Liefdevolle gemeenschap - De vergeten factor voor herstel', themanummer over De Gemeente als Hulpverlener, van het maandblad De Oogst, Jrg.67, nr. 794; Juli-Aug.2004, p.14-15.
Zie ook het themanummer Samenleving zonder samenhang, van De Oogst, Jrg.68, nr. 801; Maart 2005, met daarin o.a. 'De noodzaak van een betrokken gemeente', door Nympha Dijs (p.7), 'Bezield verband', door Krijn de Jong (p.3), en 'De gemeenschapszin van een gezonde kerk in een ziek continent', door Bram Krol.
Ook in de editie van oktober 2005 van De Oogst, Jrg.68, nr. 807; over Hulpverlening en identiteit, staat een goed artikel hierover van John Visscher: 'Bouwen aan een veilige gemeenschap' (p.18-20).
Zie ook: The Path to Happiness, door Pat Brennan.
29 Joni Eareckson - Tada, Wie helpt het meeste?, kwartaalblad Groei, Jrg.9, nr.1, 2005, p.60-63.
Zie ook mijn artikel: Gewonde Genezers.

Algemene noot: De transactionele analyse biedt nog weer een eigen, en zeer waardevolle invalshoek op het thema van dit artikel (zie de boeken van Harris en Berne hierover en ook mijn artikel 'Innerlijke Ouder, Volwassene en Innerlijke Kind: Een beknopte analyse van de Transactionele Analyse in een Bijbels-pastorale context'). In de visie van uit de transactionele analyse zijn het vaak het innerlijke kind en/of de innerlijke ouder en/of conflicten tussen deze twee die psychopathologiserend werken (die psychische problemen veroorzaken). Juist deze kanten van de persoonlijkheid worden door een puur cognitieve benadering vaak niet goed bereikt, maar wel via een op relatie en empathie gebaseerde benadering. In de warmte van deze benadering kan de persoon de oude, soms disfunctionele interne ouder wat meer herkennen en loslaten, en kan het innerlijke kind met al zijn/haar negatieve ervaringen de veiligheid ervaren die het nodig heeft om de volwassene te vertrouwen en zelf verder op te groeien.


Literatuur

2007-07-29

Keith R. Anderson, Friendships that run deep - 7 ways to build lasting relationships, Inter Varsity Press, Downers Grove, Ill, 1997; ISBN 0 8308 1966 5.

2007-11-12

Neil T. Anderson, Hersteld - Ervaar het échte leven met Jezus, Evangelisatiemateriaal.nl, 2007; ISBN 978-90-78893-01-1 (vertaling, door J. Howard en Ramona Hoogkamer, van: Restored - Experience Life with Jesus).

Rita Bennett, Innerlijke genezing voor jezelf en anderen - praktische richtlijnen, Deel 3, Coconut, Almere, 2008; ISBN 978-90-72698-05-6 (vertaling, door Karin Spoelstra en Martin Tensen, van: Making peace with your inner child, Fleming H. Revell, Old Tappan NJ USA / Kingsway, Eastbourne GB, 1987).

2008-02-09

D'vorah Berkowitz, 'Sjabbat', lezing in de serie: Ariel & D'vorah Berkowitz, De Mo'adim - cyclus van onze vrijheid, een zevendelige cursus (op video), uitgave: Torah Resources International, 2001.

D'vorah geeft hierin aan dat de vreugde binnen de drieënige Godheid de basis is van de schepping en van onze nieuwe identiteit in Christus. Hij - het levende water - leeft in ons door Zijn Geest. Zoals het natuurlijke water met zijn blauwe kleur de hemel weerspiegelt, zo is er een weerspiegeling van Hem in ons. Hij is tegelijk ook het Woord. In de Bijbel (het Woord) zien we (als in een spiegel) hoe/wie wij eigenlijk zijn. Dit inspireert ons om ook zo te leven, zoals we werkelijk zijn, en niet naar uiterlijke normen of vleselijke verlangens die ons ware beeld geweld aan doen. Dat werkelijke 'zijn' is vanaf het allereerste begin verbonden met God en elkaar, in vreugde. Ook als we opgegroeid zijn in 'Egypte' - het domein van de slang (was ook het symbool van de Farao's!) - mogen we ons door God daar uit weg geleid weten. Ons Offerlam is geslacht!

Eric Berne, Mens erger je niet - De psychologie van intermenselijke verhoudingen, Bert Bakker, Amsterdam, 1967; ISBN 90-351-1051-x (oorspronkelijke uitgave: Games People Play, Grove Press, New York; vertaling door J.J.G. Muller-van Santen, bewerkt door M. Zeegers).

Eric Berne, Transactional Analysis in Psychotherapy - A Systematic Individual and Social Psychiatry, Ballantine Books (Grove Press), New York, 1961.

Signa Bodishbaugh (met Conlee Bodishbaugh), Intimiteit: illusie of werkelijkheid - Hoe de leegte in je hart wordt vervuld, Coconut, Almere, 2004; ISBN 90-807586-3-9 (vertaling, door Martin Tensen, van: Illusions of Intimacy, Journey Press / Sovereign World, Mobile, Alabama, USA, 2004; ISBN 1-85240-375-6; see also the info-sheet about it Adobe Acrobat Document at Sovereign).

Miek Boels, Van onvrijheid naar vrijheid binnen relaties PDF document, op de website van Leren over Leven.

John Bowlby, A Secure Base: Parent-child attachment and healthy human development, Basic Books (Perseus), New York USA, 1988 / Routledge (Taylor & Francis Books Ltd.), 1988; ISBN: 0-465-07597-5.

John Bowlby, Verbondenheid, Van Loghum Slaterus, NL, 1983; (vertaling, door Netty van Lookeren Campagne-Taverne, van: The Making and Breaking of Affectional Bonds, Tavistock, London / Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd., London, 1979; ISBN: 0415043263).

John Bowlby, Attachment and loss 1: Attachment, Pimlico; ISBN: 0-7126-7471-3 - Paperback new edition of 2nd revised edition, 1997)

John Bowlby, Attachment and loss 2: Separation - anger and anxiety, Hogarth / Pimlico (Random House), 1998; ISBN: 0-7126-6621-4.

John Bowlby, Attachment and loss 3: Loss - sadness and depression, Hogarth / Pimlico (Random House), 1998; ISBN: 0-7126-6626-5.

2007-10-28

Tony Campolo, Het Koninkrijk van God is een Feest - Gods radicale plan voor Zijn familie, Time to Turn / Telos/ Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam, 2007; ISBN 978-90-5881-354-1 (vertaling van: The Kingdom of God is a party, God's radical plan for His family, Thomas Nelson, ... ).

Andrew Comiskey, Kracht in zwakheid, Telos-reeks, Medema, Vaassen, 2004; ISBN 90-6353-435-4; (vertaling van: Strength in Weakness - Healing Sexual and Relational Brokenness, Inter Varsity Press, Downers Grove IL, USA, 2003; ISBN 0-8308-2368-9).

Jerry Cook, Liefde, aanvaarding en vergeving - Hoe de gemeente aan de wereld kan laten zien wat het Lichaam van Christus is, Gideon, Hoornaar, 1982 (vertaling, door J.H. Cornelder, van: Love, Acceptance and Forgiveness, Gospel Lit. Int’l, USA, 1981) ISBN 90 6067 215 1.

Judson Cornwall & Michael S.B. Reid, Wiens liefde is het eigenlijk?, Sharon, Waddinxveen NL, 199x (vertaling van: Whose love is it anyway?, Sharon, Pilgrims Hatch Brentwood Essex GB, 1991).

Voorblad van: 
Bemoedigen doet goed

Larry Crabb, Verbondenheid, Navigator Boeken / Medema, Driebergen / Vaassen, 1998 (vertaling, door Rob van Stormbroek, van: Connecting - Healing for ourselves and our relationships; a radical vision, Word Publishing, Nashville Tennessee USA, 1997); zie ook deze bespreking van dit boek.

Larry Crabb & Dan Allender, Bemoedigen doet goed - De pastorale opdracht van de gemeente, Navigator Boeken, Driebergen NL, 1995; ISBN: 90 70656655 (vertaling, door Evert W. van der Poll, van: Encouragement, the key to caring, Zondervan Grand Rapids MI USA, 1984).

Jane Hansen, Marie Powers, Bestemd voor intimiteit - Gods prachtige blauwdruk voor man en vrouw, Bread of Life, Vlissingen NL, 2000; ISBN 90-75226-27-6 (vertaling door Maria J. Neeteson, van: Fashioned for Intimacy, Regal Books (Gospel Light publ.), Ventura California USA, 1997; ISBN: 0830723218).

Thomas A. Harris, Ik ben o.k., jij bent o.k. - hoe wij kunnen leven en laten leven, Ambo, Baarn NL, 1973; ISBN 90 263 0345 9 (vertaling, door Elisabeth Swildens, van I'm ok, you're ok, Harper and Row, New York / Evanston, 1967).

Alychet van der Hooning, 'De volmaakte liefde drijft de vrees uit' en "Behoed uw hart boven al wat te bewaren is...", in BinnensteBuiten, sept. 2006, p.6-8; 9-10 (Adobe Acrobat Document).

Wim ter Horst, Liefhebben is een kunst, Kok, Kampen, 2005; ISBN 90 435 1106 4.

W. ter Horst, Over troosten en verdriet - troost zoeken en bieden, Kok, Kampen, 1984 (8e druk, 1997); ISBN 90 242 8843 6.

Dick van Keulen, 'Jezus hanteert Vaders zakdoek', Kwartaalmagazine Groei.

voorblad van:
De Helper

Brennan Manning, Kind aan huis - Verlangen naar intimiteit met God; Navigator Boeken, ISBN: 9076596417 (vertaling van: Abba's Child - the cry of the heart for intimate belonging, NavPress, Colorado USA, 1994).

Catherine Marshall, De Helper, Gideon, Hoornaar, 1982 (vertaling, door J.H. Cornelder, van: The Helper, Chosen Books, USA, 1978).

Tom Marshall, Betere Relaties - hoe nieuwe relaties groeien en beschadigde relaties hersteld kunnen worden, Shalom Books, Putten. ISBN 90-73895-07-3 (vertaling van: Right Relationships - a Biblical foundation for making and mending relationships, Sovereign World, Chichester, GB, 1989; ISBN 1-85240-034-X). Zie ook: het hoofdstuk over vertrouwen, uit dit boek op de site van Stichting Promise.

Josh McDowell (with Dale Bellis), Evidence for joy - Unlocking the secrets of being loved, accepted and secure..., Word, Waco TX USA, 1984; ISBN 0-85009-055-5.

Larry J. Michael, The Medicine of Laughter: Spurgeon’s Humor, web-article, Gary L. Thomas Center for Evangelical Spirituality, 2003.

Alice Miller, Het drama van het begaafde kind - op zoek naar het ware zelf, Van Holkema en Warendorf - Unieboek, Houten NL, 1981 / 2001 (24ste druk); ISBN 90 269 6669 5 (vertaling, door Tinke Davids, van: Das drama des begabten Kindes und die Suche nach dem wahren Selbst - eine Um- und Fortschreibung, 1979; ook beschikbaar in het Engels: The Drama of Being a Child: The Search for the True Self, ISBN 1860491014).

Henri J.M. Nouwen, In de naam van Jezus - Over pastoraat in de toekomst, Oase - Lannoo, Tielt B, 1989; ISBN 90 209 1646 7 (vertaling door Margreet Stelling, van: In the Name of Jesus - reflections on Christian leadership, Crossroad, New York USA, 198x).

Henri Nouwen, Eindelijk thuis - gedachten bij Rembrandts 'De terugkeer van de verloren zoon', Lannoo, Tielt, 2000 (deze Nederlandse versie is bijgewerkt door: Evert vdr Poll; oorspronkelijke versie: The return of the prodigal son, ...., 19xx).

Leanne Payne, Herstel van identiteit - door genezend gebed (de Engelse versie heeft als subtitel: De drie grote barrières op de weg naar persoonlijke en geestelijke vervolmaking in Christus), Navigator Boeken, 2000; ISBN: 9070656957 (vertaling door Martin Tensen van: Restoring the christian soul - through healing prayer (Overcoming the three great barriers to personal and spiritual completion in Christ), Crossway Books, Wheaton Ill USA, 1991).

Leanne Payne, Gods Tegenwoordigheid geneest, Kok Voorhoeve, Kampen NL / Carmelitana, Gent B, 1997. ISBN: 9029714395 (vertaling door Martin Tensen van: The Healing Presence, Crossway Books, Wheaton Ill USA /
voorblad van:
Jezus zien en ervaren
Baker Book House, Grand Rapids MI USA, 1989/1995
).

Leanne Payne, Aslans adem - De heerlijkheid van Christus in ons en met ons - Het christelijk wereldbeeld van C.S. Lewis, Kok, Kampen, 2002; ISBN 90 435 0525 0 (vertaling, door Martin Tensen, van: Real Presence - The Glory of Christ with Us and within Us, Baker Book House, Grand Rapids MI, USA, 1979/1995).
Zie i.h.b. hst. 7 'De Grote Dans' hieruit, waarin Leanne Payne laat zien hoe vreugde een resultaat is van een leven in gehoorzaamheid - niet een slaafse of plichtmatige gehoorzaamheid maar als een dans. "Gehoorzaamheid is de 'heilige buiging' die voorwaarde is om deel te krijgen aan de goddelijke relatie. Kiezen voor deze gehoorzaamheid is in feite kiezen voor vreugde.quot; (p.76) Ze zegt dat we in feite zelf de keuze hebben: óf we kiezen voor de dans van de gehorzaamheid aan God en voor de liefde, vreugde en verbondenheid, óf we kiezen voor de hel van het ik, de afscheiding en de onverbondenheid.

John Piper, Jezus zien en ervaren - en intens van Hem genieten, Gideon, Hoornaar, 2003; ISBN: 90 6067 976 8 (vertaling, door An Molenaar, van: Seeing and Savouring Jesus Christ, Crossway / Good News Publ., Wheaton, 2001).

John Piper, Vechten voor vreugde, Het Zoeklicht, Doorn, 2006; ISBN 978-90-64510-91-5 (vertaling, door D. van der Schaaf, van: When I Don't Desire God, Crossway Books, Wheaton Ill, 2004; ISBN 1-58134-652-2).

John Piper, Verlangen naar God, De Banier, Utrecht, 2005; ISBN: 90 336 0458 2 (zie ook het artikel 'Geschapen om van God te genieten' in CV-Koers, januari 2006; en een boekrecensie erover in CV-Koers, nov. 2005.) (vertaling van: Desiring God, Multnomah, 2003, ISBN: 1590521196); zie ook: de website van John Piper: 'Desiring God', met daarop o.a. deze preken van hem: Worship - The Feast of Christian Hedonism (n.a.v. Psalm 63:5-6), The Happiness of God - Foundation for Christian Hedonism (n.a.v. Jer.32:36-41), en: I Will Go to God, My Exceeding Joy (n.a.v. Psalm 43). Deze laatste preek, over Psalm 43, heb ik vertaald: Ik zal naderen tot God, mijn hoogste vreugde (pdf document).

Wim Rietkerk, 'Geluk is ...', artikel in het kwartaalmagazine Groei.
Noot: Ik vind het mooi hoe Wim Rietkerk hier tot een advies komt wat ogenschijnlijk haaks lijkt te staan op dat van John Piper. Ik zeg ogenschijnlijk, omdat beide mannen heilig geloven in het mogen genieten van God. Hun benaderingen vormen mijns inziens een zeer goede aanvulling op elkaar!

J. Oswald Sanders, Facing loneliness - the starting point of a new journey, Highland Books, Crowborough East-Sussex England, 1988 / Discovery House, Grand Rapids MI USA, 1990.

André H. Roosma, 'Ware aanbidding', web-artikel hier op www.12accede.nl, april 2003.

John Ernest Sanders, The God Who risks - A theology of providence, IVP, Downers Grove Illinois, 1998.

Allan N. Schore, Affect Dysregulation & Disorders of the Self, W.W. Norton & Cy, New York / London, 2003.

Allan N. Schore, 'Effects of a Secure Attachment Relationship on Right Brain Development, Affect Regulation, and Infant Mental Health', Infant Mental Health Jl. Vol.22 (1-2), 2001, p.7-66.

Paul D. Stanley, J. Robert Clinton, Connecting - The mentoring relationships you need to succeed in life, Navpress, Colorado Springs, USA, 1992. ISBN 0-89109-638-8.

David Takle, 'Roeien of zeilen' .pdf document, kort web-artikel over geestelijk leven, hier op www.12accede.nl (vertaling, door André H. Roosma, van: 'Rowing or sailing?' .pdf document, op de Life Model website).

Anna A.A. Terruwe, Geef mij je hand - over bevestiging, sleutel van menselijk geluk, De Tijdstroom, Lochem NL, 1972.

Anna A.A. Terruwe, Geloven zonder angst en vrees, Romen, Roermond, 1971.

Anna A.A. Terruwe, De liefde bouwt een woning, J.J. Romen & Zonen, Roermond NL, 1971.

Paul Thigpen, Where's the joy? - It May Be Closer Than You Think - keys to finding the Source of True Delight; USA Navigators' Discipleship Jl, Issue 93, May/June 1996 (see also the sidebar: Joy Stealers).

Paul Thigpen, Loved by the Holy Spirit USA Navigators' Discipleship Jl., Issue 146, March/April 2005.

Gary Thomas, The Joy of Selflessness, web-article, Gary L. Thomas Center for Evangelical Spirituality, 2003.

Henry G. Tietze, Signalen uit de moederschoot - de verborgen ontwikkeling van het ongeboren kind, J.H. Gottmer, Haarlem-Bloemendaal, 1985; ISBN 90 257 1886 8 (vertaling, door Henriëtte M. van Weerdt-Schellekens, van: Botschaften aus dem Mutterleib, Ariston Verlag, Genf, 1984).

Paul Tournier, De weg uit de eenzaamheid, Zomer en Keuning, Wageningen, ongedateerd (vertaling, door R. Bakker, van: De la solitude à la communauté, Delachaux & Niestlé, Neuchâtel / Paris, 1943/1948. Ook beschikbaar in het Engels in een vertaling door John S. Gilmour: Escape from loneliness, W.L. Jenkins / SCM Press, 1962 / Highland Books, Crowborough East Sussex GB, 1983).

Paul Tournier, Ons masker en wij, W. ten Have, Amsterdam, 1956 (vertaling, door Frans den Tex, van: Le personnage et la personne).

Paul Tournier, The Adventure of Living, SCM Press, London, 1966 (vertaling door Edwin Hudson van: L'Aventure de la Vie, Delachaux et Niestlé, Neuchâtel et Paris, 1965).

Paul Tournier, A Place for You - Psychology and Religion, SCM Press, Great Britain, 1968 / Highland Books, East Sussex, Great Britain, 1984; ISBN 0 946616 09 4; (vertaling, door Edwin
Hudson, van: L'homme et son lieu, Delachaux et Niestlé, Neuchâtel, 1966
).

John Townsend, Tussen vlucht en verlangen - Over eenzaamheid, bindingsangst en de kracht van gezonde relaties, Coconut, Almere, 2005, ISBN 90 80758655 (vertaling van: Hiding from Love (We all long to be cared for, but we prevent it by -) - How to change the withdrawal patterns that isolate and imprison you, NavPress, USA, 1991 / Scripture Press, Amersham-on-the-Hill Bucks England, 1992. ISBN 1-872059-68-6).
Lin Button van Pastoral Care Ministries schreef over dit boek: "Een levensveranderend boek voor iedereen die problemen ervaart in relaties. Het geeft de route aan voor een geestelijke reis naar de plek waar je liefde kunt ontvangen van God en anderen en waar je jezelf leert aanvaarden."

A.W. Tozer, Verlangen naar God, CAMA Parousia gemeenten / CAMA Zending / Novapress, 1995; ISBN 90 6318 075 6; (vertaling, door P.J. de Gier, van: The Pursuit of God, Christian Publications, 1982).

Ingrid Trobish, De verborgen kracht - Geworteld zijn in de zekerheid van Gods liefde, Kok Voorhoeve, Kampen NL, 1989; ISBN 90 297 0943 X; (vertaling, door Aafje Beijer, van: The Hidden Strength - Rooted in the Security of God's Love, Here's Life, San Bernardino, 1988).

Philip Troost, Verwondering, De kracht van kwetsbare liefde, en Echte vreugde is je laten bevrijden door God, artikelen in het kwartaalmagazine Groei.

Lori A. Varick, Designed for dependency - moving from emotional isolation to intimacy, Emerald Books, Lynnwood Washington USA, 1994.

Nico van der Voet, 'Tussen praten over en het beleven van blijdschap', artikel in het kwartaalmagazine Groei.

voorblad van:
The red dragon cast down

E. James Wilder, James G. Friesen, Anne M. Bierling, Rick Koepcke, Maribeth Poole, Leven naar Gods plan, De Hoop (m.m.v. Oogst Publicaties), Dordrecht, 2004; ISBN 90-73743-19-2 (vertaling van: The Life Model - Living from the Heart Jesus Gave You - The Essentials of Christian Living, en: Bringing the Life Model to Life - The LIFE Model Study Guide for Individuals and Small Groups, Shepherd's House, Pasadena, CA, USA, 1999 resp. 2000).

E. James Wilder, Joy Bonds [1. Developing 'Joy Strength' and the Capacity to Persevere, 2. From Dread to Joy: Dealing with Borderline Problems, 3. Finishing Well: Returning to Joy, Personally and Corporately], videotaped seminar (4 VHS tapes), ICBC international (click on 'Resource Center').

E. James Wilder, The Stages of a Man's Life - A Guide for Men and Women, Quiet Water Publ., Bolivar, Missouri, USA, 2003; ISBN 1-931475-18-0.

  voorblad van:
Met vreugde man zijn

E. James Wilder, The Red Dragon Cast Down - A Redemptive Approach to the Occult and Satanism, Chosen (Baker Book House), Grand Rapids, MI, 1999; ISBN 0-8007-9270-X.

E. James Wilder, Met vreugde man zijn - groeien naar volwassenheid, Archippus, Enschede, 2007; ISBN 978-90-79011-01-8 (vertaling van: (The Complete Guide to) Living with Men - Keep Growing and Stay Lovable, Shepherd's House Publishing, Pasadena CA, USA, 1993/2004; ISBN 0-9674357-5-7).

Richard Winter, Perfectionisme verdringt genade, kwartaalmagazine Groei.

Janet Geringer Woititz, Struggle for Intimacy, Health Communications, Deerfield Beach Florida USA, 1985.


Meer informatie of suggesties

Voor meer informatie, of uw reactie op het bovenstaande, kunt u contact met me opnemen via e-mail: andre.roosma@12accede.nl.


home home of  terug naar de artikelen index

Bedankt voor uw belangstelling!

©  André H. Roosma AHR-roosje, Accede!, Zoetermeer/Soest, 2005-07-27 / 2022-09-30; alle rechten voorbehouden.