Ideeën en bemoedigingen voor gewonde helpers verbonden met een heelmakende God

2013-01-26

1 De slang nu was het listigste van alle dieren van het veld, die de HERE God gemaakt had; en zij zei tot de vrouw: God heeft zeker wel gezegd: U zult niet eten van enige boom in de hof? 2 Toen zei de vrouw tot de slang: Van de vrucht van het geboomte in de hof mogen wij eten, 3 maar van de vrucht van de boom, die in het midden van de hof staat, heeft God gezegd: U zult daarvan niet eten noch die aanraken; anders zult u sterven. 4 De slang echter zei tot de vrouw: U zult helemaal niet sterven, 5 maar God weet, dat ten dage, dat u daarvan eet, uw ogen geopend zullen worden, en u als God zult zijn, kennende goed en kwaad. 6 En de vrouw zag, dat de boom goed was om van te eten, en dat hij een lust was voor de ogen, ja, dat de boom begeerlijk was om daardoor verstandig te worden, en zij nam van zijn vrucht en at, en zij gaf ook haar man, die bij haar was, en hij at. 7 Toen werden hun beider ogen geopend, en zij bemerkten, dat zij naakt waren; zij hechtten vijgebladeren aaneen en maakten zich schorten. 8 Toen zij het geluid van de HERE God hoorden, die in de hof wandelde in de avondkoelte, verborgen de mens en zijn vrouw zich voor de HERE God tussen het geboomte in de hof. 9 En de HERE God riep de mens tot Zich en zei tot hem: Waar bent u? 10 En hij zei: Toen ik uw geluid in de hof hoorde, werd ik bevreesd, want ik ben naakt; daarom verborg ik mij. 11 En Hij zei: Wie heeft u te kennen gegeven, dat u naakt bent? Hebt u van de boom gegeten, waarvan Ik u verboden had te eten? 12 Toen zei de mens: De vrouw, die U aan mijn zijde gesteld hebt, die heeft mij van de boom gegeven en toen heb ik gegeten. 13 Daarop zei de HERE God tot de vrouw: Wat hebt u daar gedaan? En de vrouw zei: De slang heeft mij verleid en toen heb ik gegeten.

Het verhaal hierboven uit Genesis 3 illustreert op levendige wijze de vervreemding en scheiding die vaak onze schaamte­gevoelens begeleiden. Het kan gezien worden als een beschrijving van de fundamentele oorsprong van schaamte. Ik kom hier nog op terug.

In de loop der jaren heb ik, onder andere in gesprekken met allerlei mensen, ontdekt dat schaamte een zeer actueel thema is in onze maatschappij in die zin, dat velen op enig punt in hun leven een naar soort schaamte ervaren hebben. Laat ik dit kwantitatief illustreren:

In het voorjaar van 2001 (toen het Internet nog ’n stuk kleiner was dan vandaag de dag), zocht ik eens op het wereld wijde web, met behulp van de zoekmachine Hotbot (in die tijd een van de beste en meest selectieve zoekmachines die je slechts één ‘pagina’ van een site gaf waarop meerdere ‘pagina’s’ over het gezochte stonden). Ik zocht wel vaker op bepaalde trefwoorden en vond dan meestal zo’n tien tot hooguit enkele duizenden webpagina’s over dat onderwerp. Ik was dus erg verrast, toen ik ‘schaamte’ én ‘schuld’ ingetikt had (d.w.z. de Engelse equivalenten) en 78 600 webpagina’s vond. Ik moest m’n zoekopdracht dus verder begrenzen. Nog steeds 4 500 webpagina’s bevatten al de woorden: ‘schaamte’, ‘schuld’, ‘genade’, ‘vergeving’ en ‘genezing’ [shame guilt grace forgiveness healing] (terwijl veel artikelen die ik kende en die ‘schaamte’ vanuit een psychologisch gezichtpunt behandelden niet ingingen op ‘vergeving’ en ‘genade’, en velen die over ’vergeving’ en/of ‘genade’ gingen, niet het woord ‘genezing’ bevatten, omdat ze ’t hadden over ‘zonde’ en niet over ‘ziekte’; in augustus 2008 leverde deze reeks zoektermen bij Google al 11 800 pagina’s op, en inmiddels is dit in januari 2013 al gestegen tot 4 470 000).

Veel mensen zouden er veel voor over hebben om bevrijd te worden van dat nare, plakkerige spul dat schaamte heet en dat zo ongrijpbaar lijkt, zo moeilijk te ‘pakken’.
En tegelijkertijd is het een onderwerp waarover niet gesproken wordt, omdat het bedekt is.... juist!...   met schaamte.

Ik vind het een goed idee om een einde te maken aan dat stilzwijgen. Dat is de reden waarom ik er hier vrij en open over zal spreken. Als u/jij dat niet gewend bent, lees in uw/jouw eigen tempo verder. Ik hoop en verwacht, dat u/jij ook ontdekt dat er open over te schrijven en te spreken op zich al een verlichtend effect kan hebben. Bovendien: door het ‘aan het licht’ te brengen komt het op een plaats waar God het kan genezen.

Schaamte - waar hebben we ’t dan eigenlijk over?

Voor ik verder ga, wil ik stilstaan bij de vraag ‘wat is schaamte nou eigenlijk?’ Met m’n oude Koenen-Endepols Handwoordenboek kwam ik niet veel verder. ‘Schaamte’ verwees naar ‘zich schamen’ en ‘zich schamen’ verwees naar ‘schaamte’. Ik keek dus naar de betekenissen van het Engelse woord ‘shame’ in m’n Webster’s New Collegiate woordenboek. Dat zegt (vertaald):

1a: een pijnlijke emotie veroorzaakt door bewustzijn van schuld, tekortkoming, of ongepastheid; b: de vatbaarheid voor zo’n emotie; 2: een conditie van vernederende ongenade of diskrediet: smaad; 3a: iets dat sterk berouw, kritiek, of verwijt teweeg brengt; b: een oorzaak van schaamtegevoelens.

Enkele persoonlijke overwegingen over de betekenis van schaamte

Nu ik een heleboel Bijbelverhalen en -verzen heb bestudeerd die over schaamte en soortgelijke ervaringen gaan, alsmede verscheidene boeken en web-materialen, neig ik ertoe om vier soorten schaamte te onderscheiden. Voor elke soort geef ik hieronder het karakteristieke element. In de praktijk kom je deze verschillende typen schaamte vaak door elkaar heen tegen.

Voor de eenvoud zal ik naar deze vier categorieën van schaamte refereren als:

	gene of verlegenheid die te maken heeft met (het overtreden van wetten van) eerbaarheid en kuisheid,
	gene of verlegenheid die te maken heeft met (het overtreden van wetten van) nederigheid,
	het gevoel van schuld – gene of verlegenheid die te maken heeft met het overtreden van elke vorm van morele of geestelijke wetten, en
	‘vergiftigende schaamte’ (‘toxic shame’ – terminologie van John Bradshaw).

De eerste twee categorieën zijn vrij universeel en wereldwijd, in grote mate onafhankelijk van cultuur (op aspecten kan de cultuur wel een beperkte invloed hebben; denk aan welke andere lichaamsdelen in verschillende culturen bedekt ‘moeten’ zijn, naast de vrijwel universeel bedekte genitaliën).
De laatste twee categorieën zijn veel sterker beïnvloedbaar door de cultuur en de opvoeding. Een perfectionistische en sterk moralistische opvoeding kan zulke hoge eisen stellen aan mensen dat vrijwel iedereen reden heeft zich te schamen, terwijl een meer tolerante opvoeding meer ruimte biedt voor persoonlijke verschillen en ‘anders zijn’.

Merk op dat in elk van de vier gevallen de emotie sterker of zwakker kan zijn dan (men ziet als) gerechtvaardigd, gegeven de situatie. Dit kan leiden tot ‘schaamte over de eigen schaamte’ en daardoor tot wat wel genoemd is: ‘lagen van schaamte’.

Gezonde schaamte

De eerste drie vormen van schaamte kunnen, in tegenstelling tot de vierde, ‘gezonde schaamte’ worden genoemd.

“... Schaamte in de gezonde geest is gerelateerd aan bescheidenheid en daarom aan spiritualiteit. Schaamte weerhoudt ons ervan om te geloven dat we groter zijn dan we werkelijk zijn. Schaamte is het gevoel wat we krijgen als we handelen op een manier die niet in harmonie is met ons mens-zijn. Het brengt ons terug tot onze menselijke proporties. Iemand die zijn/haar schaamte ontkent zou hoogmoedig worden en grootheidswaanzin krijgen.”

2010-01-27

De Rooms-Katholieke hoogleraar Rein Nauta spreekt heel treffend wel over schaamte als: “ik ben niet geweest die ik had willen zijn”. Schaamte kan dus ook te maken hebben met onze identiteit en de beperkte of gebrekkige realisatie daarvan in een bepaalde, mogelijk moeilijke, situatie.

Schaamte en schuld

Schuld en schaamte worden nog al eens in één adem genoemd. Er is echter een heel groot verschil. Schuld is een moreel/juridisch begrip: ik ben schuldig, als ik een (morele) wet of norm overtreden heb. Ik kan me schuldig voelen als ik iets verkeerd gedaan heb volgens mijn eigen geweten. Van schuld is het duidelijk hoe je er aan komt – door het overtreden van een wet; bijvoorbeeld door je iets toe te eigenen dat van een ander is. En voor schuld zijn dus duidelijke aanwijzingen te geven, hoe je ervan af kunt komen: je schuld terugbetalen, vergeving vragen, en dergelijke.
Schaamte, daarentegen, is minder duidelijk omlijnd. Het is niet een duidelijk moreel/juridisch begrip, maar meer relationeel en daarmee existentieel. Degene die zich schaamt, heeft niet zozeer iets verkeerd gedaan, maar ervaart dat hij of zij niet goed is. Hij of zij durft anderen niet onder ogen te komen, en is daarmee opgesloten in de kerker van de eigen eenzaamheid.

Schaamte leidt tot afzondering en isolement

Het akelige van schaamte is dan ook dat het ons vaak leidt naar isolement. Andrew Comiskey schrijft erover: “... Dat is wat schaamte doet. Het legt ons het zwijgen op. Het doet ons liegen en steunen op onszelf.” (Andrew Comiskey, Kracht in zwakheid, 2e ed., InsideOut, Amersfoort, 2011; ISBN 978 90 779 9215 9). En dit isolement maakt de schaamte nog erger.
De machten van de duisternis zijn hier dol op. Daarom zou schaamte een hoge plaats moeten krijgen op het prioriteitenlijstje van de kerken – om de gemeente een veilige plaats te laten worden waar mensen hun overbodige schaamte kunnen kwijtraken en ervan genezen kunnen worden. Of, zoals een website (over be-schaamde mensen die een tijdlang in de alcohol gevlucht zijn om hun pijn te stillen) het uitdrukt:

“God werkt door mensen. Er is niet een meer geïsoleerde en eenzame mens dan de verslaafde. John Bradshaw zegt, "De diepste wond van vergiftigende schaamte is het onvermogen om betekenisvolle, innnige menselijke relaties te vormen.” De boodschap van christelijk herstel is dat Gods genade ervaren wordt als een proces, waarin intensieve, eerlijke en koesterende relaties met andere mensen een grote rol spelen. Zij functioneren als kanalen van Zijn genade om onze verwondheid te ontwarren en ons denken opnieuw vorm te geven. (Hebr.10:19-25)”

Jim Wilder omschrijft schaamte kortweg wel als de angst dat iemand niet met ons zal willen zijn (zie het document Angst en liefde als de samenbindende factoren in gezinnen, kerken en sekten, door E. James (Jim) Wilder ). En dát is nou net het akelige van schaamte: uit angst voor isolatie doet het ons vluchten in isolatie.

Wat meer over vergiftigende schaamte

Schrijvend over vergiftigende schaamte, bouwt John Bradshaw voort op uitspraken van de psycholoog Scott Peck, als hij zegt:

“Het grootste probleem waarmee we in ons leven geconfronteerd worden, is het vaststellen van onze verantwoordelijkheden en deze duidelijk te maken. Om werkelijk toegewijd te zijn aan een leven van eerlijkheid, liefde en discipline, moeten we bereid zijn om ons toe te wijden aan de realiteit. Deze toewijding, aldus Peck, ‘vraagt dat we gewillig zijn en in staat zijn om onszelf continu te onderzoeken.’ Dit vereist dat we een goede relatie met onszelf onderhouden. Maar juist dat is wat iemand, wiens leven gebaseerd is op de schaamte, mist. In feite heeft iemand met vergiftigende schaamte een vijandige relatie met zichzelf. Vergiftigende schaamte – de schaamte die ons ketent – is de basis voor zowel neuroses als karakterstoornissen.”

Wat het allemaal zo lastig maakt is het feit dat de schaamte-concepten uit de derde en vierde categorie zoveel op elkaar lijken (ze hebben dezelfde gerelateerde begrippen en tegenstellingen), hoewel hun natuur, achtergrond en functie zo totaal verschillend zijn.
De vierde categorie van vergiftigende schaamte is degene waar we ’t meest mee worstelen, en deze is dan ook het onderwerp van verscheidene boeken. Maar het is echt een vreemde eend in de bijt in het bovenstaande lijstje, wat tot veel verwarring leidt. Al de andere begrippen van schaamte hebben te maken met het overtreden van grenzen. Ze zijn ‘functioneel’ in dat ze ons herinneren aan waar onze grenzen horen te liggen.
“Hoe is deze tussen die andere vormen terecht gekomen?” heb ik mezelf vaak afgevraagd. “Welke grens is hier overtreden?”
Zelfs nadat ik verschillende boeken erover had gelezen, en intussen veel genezing in mijn eigen vergiftigende schaamte had gevonden, bleven deze vragen in m’n hoofd hangen. Toen las ik hoofdstuk 13, “Do You Know Where You Belong?”: Three Kinds of Shame (‘Weet je waar je thuishoort?’: drie soorten schaamte), in Manis Friedman’s boek: Doesn’t anyone blush anymore? (Bloost er dan niemand meer?). Hieronder wil ik u m’n eigen interpretatie geven, waartoe ik kwam na het lezen van Friedman’s verhaal, samen met enkele andere verhalen.
Friedman neemt het verhaal van Genesis 3 (zoals vermeld bovenaan dit artikel) als startpunt. Hij zegt dat Adam en Eva bescheidenheid ervoeren – een gevoel van kleinheid in vergelijking met God de Schepper. Wat ik zag was, dat deze kleinheid hen in ’t begin totaal niet dwarszat (zie Gen.2) – tot ze naar de slang gingen luisteren die wantrouwen zaaide jegens God. Vanaf dat moment werd dit gevoel vervelend voor hen. Ik kan me daar iets bij voorstellen. Als je God als zorgzaam en liefdevol ziet, heb je er totaal geen probleem mee om onder Zijn gezag te staan. Bescheidenheid is heel natuurlijk, in dat geval. Het probleem begint als we God als kwaadaardig gaan zien (wat een leugen is).
Toen, zegt Friedman, kwam er verlegenheid en gene – zoals wanneer je op de snelweg rijdt en een beetje uit je rijstrook afwijkt (je overtreedt een grens) en je voelt de ribbeltjes van de strepen op de weg. Je voelt die ribbels en je schrikt op: oei, ik keek even niet goed uit! De ribbeltjes zorgen dat je weer netjes op je rijstrook gaat rijden.
Voor ze God wantrouwden en van de verboden vrucht aten, waren Adam en Eva gewoon in harmonie met God, zichzelf, elkaar en de omgeving. Ze waren, wat ik in andere artikelen aanduid als verbonden. Toen ze God zonder goede reden gingen wantrouwen (Hij had hun vertrouwen niet teleurgesteld of iets dergelijks), scheidden ze zich af. Nu was er scheiding tussen hen en God, onder hen beiden en tussen hen en de natuur. Een zeer innige relatie was geschonden. De privacy van hun eigen naakte lichaam was niet langer veilig in een verbonden omgeving, maar voelde vreemd aan in een vreemde, onverbonden omgeving (bestaande uit God, de ander en de natuur). Daarom moesten ze zichzelf bedekken om hun privacy te beschermen.
Toen God naar de man kwam en vroeg: “Waar ben je?”, was wat Hij bedoelde, zegt Friedman: “Waar zijn je grenzen? Waar hoor je thuis?” Friedman associeert die eerste ‘kleren’ met een versterken van persoonlijke grenzen, met het doel om ingetogenheid te vergroten.
Dan komt Friedman tot het punt over wat ik ‘vergiftigende schaamte’ heb genoemd. Hij zegt: dit heeft te maken met schuldgevoelens. Hij snijdt daartoe eerst ‘schuldgevoelens’ los van ‘werkelijke, wettelijke schuld’. En hij verbindt ‘schuldgevoelens’ met ‘beschadigd zijn in de ogen van anderen’. Hij plaatst het daarmee in de context van (intieme) relaties. Er is niet een wet overtreden, maar een relatie is geschonden. Als we dit niet zien, proberen we onszelf te vergeven, maar dit werkt niet, zo verzekert Friedman ons, en in plaats ervan zul je jezelf in feite straffen. “Het resultaat is, dat je erop uit zult zijn om jezelf te ‘pakken’; wat je voelt is zelf-destructief,...”. Hij benadrukt verder dat het belangrijk is om de realiteit van de beschadigde relatie te erkennen. In counseling betekent dit: de persoon die deze schaamte ervaart het recht geven op zijn of haar schaamte en gevoelens van beschadiging en afhankelijkheid. Als iemand zijn of haar grenzen overtreedt en een ander op een of andere wijze misbruikt, wordt de relatie beschadigd. Vooral als deze relatie essentieel was, zoals in het geval van incest, zijn de verliezen groot. Dat is waarom incest vaak zulke pijnlijke en zware emoties van vergiftigende schaamte veroorzaakt – vooral in het slachtoffer; degene die het meest afhankelijk was in die relatie.

Wat is de weg hieruit? Kunnen we deze ‘vergiftigende schaamte’ nog kwijtraken? Ja, door ons weer met God te verbinden kan dat. Hij zal ons niet verraden. En door ons te verbinden met andere, ‘veilige’ mensen. Dat zal onze schaamte langzaam doen oplossen. Dit is waar het zeer goede boek Shame and Grace (Schaamte en genade) van Lewis Smedes over gaat. Ik kom daar nog op terug. Om nu de draad met Friedman weer op te pakken: “Als je je gezin of je echtgenoot [of echtgenote; AHR] vraagt of ze nog van je houden, en ze zeggen ‘ja’, geloof hen. Als je God vraagt om je te vergeven en je te accepteren zoals je bent, zal Hij dat doen. En door deze dingen te doen, wordt je weer onschuldig, heel en ongeschonden.” ‘Vergeven’ of ‘vergeving vragen’ wordt hier door Friedman niet in een moralistische of juridisch-rechtskundige betekenis gebruikt, maar in de zin van: “... een relatie repareren die op een of andere manier geschonden of beschadigd was.” Friedman zegt verder dat het belangrijk is dat we onze onschuld nooit helemaal kwijtraakten. Een ‘kern’ van onschuld zal er altijd blijven (beschermd door God). En door ons opnieuw te verbinden zoals hierboven aangeduid, “... wordt onschuld ... binnen een zeer korte tijd herwonnen.” Door bij ons aan te dringen op dit proces van opnieuw verbonden raken, kan “schaamte...” (ja, alle categorieën ervan) zelfs “de weg [worden] die ons leidt tot onschuld.”
Friedman eindigt het hoofdstuk met: “Zonder onschuld functioneren we niet zoals bedoeld is. Onze schuldgevoelens en schaamtegevoelens scheuren ons uit elkaar. We zijn uit balans. Verlies van onschuld kan ons ruïneren omdat het niet is hoe we bedoeld zijn.
Onschuld is waar we naar op zoek zijn, onschuld is wat we nodig hebben en onschuld is wat we kunnen hebben in ons leven, als we gezonde schaamte – bescheidenheid, gene en schuld – toelaten om ons eraan te herinneren waar onze grenzen moeten zijn.”

Die laatste uitspraak is waarom John Bradshaw, in zijn eerdergenoemde boek over schaamte, kan zeggen:

“Als grondslag van onze spiritualiteit is gezonde schaamte essentieel. Door ons te wijzen op onze wezenlijke beperktheid maakt gezonde schaamte ons duidelijk dat we niet God zijn. Onze gezonde schaamte stuurt ons in de richting van een ruimer perspectief en maakt duidelijk dat er iets of iemand is dat of die groter is dan wijzelf. Gezonde schaamte is de psychologische grondslag voor onze bescheidenheid.”

2007-10-09

Heel meesterlijk vind ik in dit verband ook ’t mooi vormgegeven boek Niemand is zoals jij van Max Lucado. Hij vertelt een heel mooi verhaal over houten mensjes in een andere wereld, ‘Nerflanders’, die elkaar steeds stickers opplakken. Een van hen, Wout is zijn naam, gaat erg gebukt onder de vele grijze stickers die hij opgeplakt heeft gekregen. Uiteindelijk ontdekt hij dat er iemand is bij wie hij terecht kan, en bij wie – na ’n tijdje kletsen – die stickers als vanzelf hun kleefkracht verliezen...
Die ‘iemand’ is de vriendelijke houtsnijder, die hen gemaakt had.
Ik beveel dit boek van harte aan voor iedereen die worstelt met vergiftigende schaamte en/of andere negativiteit die hen door anderen is ‘opgelegd’.

Wat kunnen we doen voor mensen die worstelen met schuld of schaamte? (enkele praktische ideeën...)

Als vergiftigende schaamte te maken heeft met beschadiging van relaties – gebrokenheid in noodzakelijke verbondenheid –, zoals we hiervoor zagen, is de voor de hand liggende remedie tegen schaamte: herstel van relaties en verbondenheid. Andere artikelen op deze website gaan hier dieper op in.
Soms speelt het lichaam een grote rol in de schaamtegevoelens. Het voelt alsof de schaamte op de huid zit vastgeplakt. Om deze reden kunnen lichaamsgeoriënteerde herstelmethoden vaak effectief zijn (zoals bij Téo van der Weele’s “Anti Schaamte Programma”).
In zijn boek Vrede doet bloeien, besteedt Téo van der Weele veel aandacht aan de speciale manier waarop we moeten luisteren naar schaamte-volle confidenten, met begrip voor de op schaamte gebaseerde cultuur waaruit deze mensen meestal komen.
Ondanks de complexiteit, zijn er toch een aantal hints die ik hier wil geven met betrekking tot het helpen van mensen die worstelen met gevoelens van vergiftigende schaamte (pas ze gevoelig en met veel liefde en geduld toe):

	Wees erg gevoelig voor hun grenzen (en ook die van jezelf). Bedenk dat veel schaamte veroorzaakt is door onwettig overtreden van zowel persoonlijke als morele grenzen door veelbetekenende mensen in hun leven. Mogelijk kun je een belangrijk rolmodel voor hen zijn – met gezonde relaties en grenzen.
	Herken dat schaamte meestal niet erg vatbaar is voor cognitief-behaviouristische argumenten. In eenvoudig Nederlands: Je gedrag spreekt duidelijker dan je woorden. Veiligheid en een zekere dosis lichtvoetigheid zijn essentieel.
	Sta hen toe om veilig en vrijelijk over hun schaamte te praten en over de oorzaken ervan en wat voor gerelateerde emoties of ervaringen dan ook. Openheid helpt (herinner u hoe schaamte ons een stilzwijgen oplegt!).
	Nodig Jezus uit in hun worsteling (als ze daarmee instemmen!); de tegenwoordigheid van Jezus betekent dat ze er niet langer alleen voor staan; hierdoor verbreek je ook de cycli van lagen schaamte die zich opstapelen en van schaamtevol wegkruipen.
	Zegen hen in hun zoektocht naar acceptatie en spreek eenvoudig over het karakter van Gods reddende genade en Zijn tedere liefde, die naar ieder van ons uitgaat, ongeacht de relationele beschadigingen die we hebben opgelopen. Daarbij kun je iemand die worstelt met zichzelf te accepteren in Jezus’ Naam vertellen hoeveel Hij hem/haar liefheeft (wees daarbij specifiek). (Zie hierover ook het artikel over De Aäronitische zegen: Gods lichtend aangezicht op deze site.)
	Help hen, zich te verbinden met Jezus en met de vrede die Jezus biedt over henzelf (in het bijzonder hun huid), en – als het nodig lijkt – met Jezus’ boosheid over zonde (hun eigen zonde of die van anderen tegen hen). Dat Jezus iemand accepteert betekent niet dat Hij de zonde niet haat, maar dat de straf op de zonde op Golgotha gedragen is.
	Zegen hen met waardigheid – zie hoe Jezus hoeren en tollenaars en anderen als waardevol mens benaderde, ook hen die zich volgens de publieke opinie moesten schamen. Hij zag hen als waardig mens en ging rustig bij hen eten – een symbool van ‘dikke’ vriendschap en achting. Zelfs in onze blik kunnen we schaamte óf waardigheid over iemand uitgieten.
	Help hen Gods waarheid te ontvangen – spreek waarheid in de leugens die hen verteld zijn (veel slachtoffers van incest of verkrachting is verteld: “het is je eigen schuld, je bent gewoon te mooi” of iets dergelijks; zeggen dat Jezus en jij het daar niet mee eens zijn en dan vertellen hoe Hij en jijzelf erover denken, kan een enorme invloed hebben); vgl. Joh.8:31-32: als we in Jezus’ woord blijven, zullen we als Zijn discipelen de waarheid begrijpen en zal die ons vrij maken.
	Als er heel duidelijk sprake is van schuld die de persoon nog niet beleden heeft, vraag hem/haar die nu te belijden (Jac.5:16 - er is kracht in schuldbelijdenis in de tegenwoordigheid van een vertrouwd persoon) en zich over te geven aan God om zijn/haar leven te veranderen. Daarna kun je de vergeving van Christus proclameren.
	Geef hen bemoedigende Bijbelgedeelten – bijv. die laten zien hoe Jezus omging met dit soort situaties (teder en stevig).
	Stimuleer en bemoedig hen in het aangaan van nieuwe verbindingen – zowel nieuwe manieren van zich met God verbinden, als nieuwe relaties met andere (veilige) mensen. Biedt hulp in het uitzoeken welke mensen veilig zijn en wie niet.

Er kan nog veel meer gezegd worden over schaamte en over mensen te helpen ermee om te gaan. Misschien schrijf ik er nog wel eens meer over. Zie ook het artikel over waardigheid en de artikelen over de Aäronitische zegen. God zegene u intussen in het ermee (leren) omgaan!

Bijlage: achtergrond materiaal

Enige Bijbelse achtergrond: Schaamte-gerelateerde Bijbelverhalen

Schaamte is overduidelijk een actueel thema in de Bijbel! Ik zocht op *shame* (elk woord dat het Engelse woord voor schaamte bevat) in m’n Online Bible™ en vond dat het voorkomt in niet minder dan 232 verzen in de King James Version (een traditionele Engelse Bijbelvertaling). Blijkbaar is de Bijbel in contact met onze realiteit (vergelijk wat ik in de inleiding zei over de actualiteit van het thema ‘schaamte’).
Echter, vele eeuwen lang lijken christenen weinig of geen aandacht besteed te hebben aan dit thema. Schaamte werd eenvoudigweg gezien als een juiste reactie op dingen waarvan ’t beter was dat ze überhaupt niet genoemd werden. Bij wijze van illustratie van deze uitspraak: In de Thompson Chain-Reference Bible (NIV edition, 1984; een bekend Engelstalig ‘StudieBijbel’-systeem) heeft het uitgebreide trefwoordensysteem geen index ‘schaamte’ (het aparte is dat het wel een trefwoord ‘schaamteloosheid’ heeft, met alleen een negatieve lading; mij laat dit zien hoe schaamte altijd gezien werd als goed en hoe het spreken over ‘vergiftigende schaamte’ maar al te lang onder het vloerkleed is geschoven).

Hieronder geef ik enkele opvallende Bijbelgedeelten met betrekking tot het begrip ‘schaamte’. Niet in alle komt in de NBG vertaling ook het woord schaamte expliciet voor. Soms is dit in een andere vertaling weer wel het geval, of wordt in de grondtekst een sterk gerelateerd woord gebruikt.

Zoals eerder al genoemd, kan de oorsprong van schaamte teruggevoerd worden op de zondeval – Genesis 3: toen Adam en Eva buiten de hun van God gegeven grenzen traden en de intimiteit met God en met elkaar bedorven (vgl. Manis Friedman’s interpretatie van dit gebeuren).

Een significant Bijbelverhaal waar schaamte een grote rol speelde, is dat van
De bloedvloeiende vrouw:

En een vrouw, die twaalf jaar aan bloedvloeiingen geleden had, en veel doorstaan had van vele dokters en al het hare daaraan ten koste had gelegd en geen baat had gevonden, maar veeleer achteruit was gegaan, had gehoord, wat er van Jezus verteld werd, en zij kwam tussen de schare en raakte van achter zijn kleed aan. Want zij zei: Indien ik slechts zijn kleren kan aanraken, zal ik behouden zijn. En terstond droogde de bron van haar bloed op en zij bemerkte aan haar lichaam, dat zij van haar kwaal genezen was. En Jezus bemerkte terstond bij Zichzelf de kracht, die van Hem uitgegaan was, en Hij keerde Zich om in de schare, en zei: Wie heeft Mij aangeraakt? En zijn discipelen zeiden tot Hem: U ziet, dat de schare tegen U opdringt en U zegt: Wie heeft Mij aangeraakt? En Hij keek rond om te zien, wie dat gedaan had. De vrouw nu, bevreesd en bevende [d.w.z. ze schaamde zich diep!], wetende wat met haar geschied was, kwam en wierp zich voor Hem neer en zei Hem de volle waarheid. En Hij zei tot haar: „Dochter, uw geloof heeft u behouden; ga heen in vrede en wees genezen van uw kwaal.”

Deze vrouw had last van een diep gevoel van schaamte. U moet weten, dat haar constante menstruatie haar in die tijd onbevoegd maakte om contact met God of andere mensen te hebben (ze werd gezien als ‘onrein’ en mocht daarom niet in de tempel komen en niemand aanraken – anders zou ook die onrein zijn). Maar het was over iets waar ze niets aan kon doen. In tegendeel – ze had alles gedaan wat ze kon. Dit is dus een typerend geval van de vierde categorie – die van vergiftigende schaamte.
Merk nu op hoe Jezus ermee omging. Hij wist wat er gebeurd was; Hij wist dat er helende kracht van Hem was uitgegaan, die de fysieke conditie van deze vrouw had genezen. Maar Jezus wilde nog meer. Hij wilde ook de schaamte van deze vrouw genezen. Zo zien we Hem zich publiekelijk, voor het oog van de hele menigte, geestelijk met haar verbinden. Hij richt haar op, noemt haar ‘dochter’. Hij neemt geen afstand! Integendeel! Dan gaat Hij verder met te vertellen dat haar geloof haar genezen heeft. Met andere woorden: Hij eert haar eigen bijdrage aan het genezingsproces. Tenslotte geeft Hij haar vrede (shalom) en een voortduring in de genezing die had plaatsgehad.

Jezus’ kruisiging
Gal.3:13 zegt: “Christus heeft ons vrijgekocht van de vloek van de wet door voor ons een vloek te worden; want er staat geschreven: Vervloekt is een ieder, die aan het hout hangt.” [het was en is ontzettend schaamte-vol om aan een kruis gehangen te worden - naakt!] (vgl. Jes.53 - vooral vers 3; en Hebr.12:2).

De derde categorie vanuit de tabel komt ook vaak in de Bijbel voor in verhalen over zondaren die schaamtevol zich bekeren, zoals: Een overspelige vrouw – Luc.7:37-38, de Samaritaanse vrouw – Joh.4:7-42, de verloren zoon – Luc.15:18, de menigte die naar Petrus’ boodschap luistert – Hand.2:37 (vgl. ook verscheidene OT koningen).

Merk op dat echte schuld helemaal vergeven kan worden door Jezus Christus: vgl. bijv. Rom.8:1, 1 Joh.1:5-9, Joh.8:3-11.

Meer Bijbelse achtergrond: NT gebruik van verschillende soorten ‘schaamte’

Meer Bijbelse achtergrond: OT gebruik van verschillende varianten van ‘schaamte’

Bijlage: Enkele algemene opmerkingen over schaamte

Meer over het verschil tussen schaamte en schuld

“Schuld zegt: ik heb iets verkeerd gedaan; schaamte zegt: er is iets verkeerd aan mij.
Schuld zegt: wat ik deed was niet goed; schaamte zegt: ik ben niet goed.”

Bij schuld is de reactie een verlangen naar verzoening, om zaken in orde te maken, een fout te herstellen of aangedane pijn te helen of te verzachten.
Bij schaamte zijn er alleen maar de pijnlijke gevoelens van bedruktheid, vervreemding, zelftwijfel, eenzaamheid, isolement, (wantrouwende) angst, dwangmatige stoornissen, perfectionisme, minderwaardigheid, ontoereikendheid, falen, hulpeloosheid, hopeloosheid, narcisme. “Schaamte is een ziekte van de ziel. Het is de meest hartverscheurende ervaring van het zelf door het zelf, gevoeld in vernedering of lafheid, of in een gevoel van falen in het succesvol omgaan met een uitdaging. Schaamte is een wond die van binnenuit gevoeld wordt, en ons afzondert van zowel onszelf als van elkaar.”

Zoals Bradshaw en anderen aangeven verschilt schaamte van gezonde schuld. Schuld is het onaangename gevoel dat we ervaren als we onze normen en waarden overtreden. Aan schuld kunnen we wat doen. We kunnen ons gedrag veranderen. In Bijbelse termen, we kunnen ons bekeren en onze schuld belijden. Maar schaamte gaat dieper dan schuld. Het raakt aan de kern van onze identiteit. Zoals de psycholoog Norman Wright het stelt:
“Schuld zegt ‘Ik heb een fout gemaakt’; schaamte zegt ‘Ik ben een fout.’ ”

(tekst van deze paragraaf tot hier ontleend aan: The Difference between
Shame and Guilt, door Duen Hsi Yen; en: Overcoming Shame,
op de website van BestYears (Mike Bellah); mijn vertaling)

„Schaamte is de narcistische emotie bij uitstek. Ineens is het beeld dat men van zichzelf heeft en het beeld waarin men anderen wil laten geloven, vals gebleken. Die schaamte kan niet gehanteerd of beheerst worden. Daarin verschilt het van schuld. Schuld veronderstelt vrijheid: een keuze tussen wat gedaan zou moeten worden en wat gedaan is, tussen taak en verlangen, tussen goed en kwaad. Schuld is het verband tussen een vrije beslissing die verkeerd blijkt te zijn. Schuld is gerelateerd aan acties, aan wat men doet. Schaamte, daarentegen, is verbonden met visie en perceptie, met zelfkennis en zelf-presentatie, met het geheel van ons bestaan. Schaamte is gerelateerd aan het gevoel fout te zijn. De ontwikkelingspsychologie ziet schaamte en twijfel als deel van dat vroege levensstadium waarin kinderen proberen hun autonomie te bevestigen, wanneer ze, tot hilariteit van hun liefhebbende, versufte ouders, proberen alleen te staan maar in plaats daarvan hun onmacht bewijzen door te vallen. Als het kind zichzelf voor gek gezet heeft, is er weinig over van een nog onzeker zelfrespect. Schaamte is het gevolg als men zijn eigen ego-ideaal niet kan halen en gedwongen is om zijn eigen minderwaardigheid te erkennen, vooral als een persoonlijke misstap, wellicht op zich onschuldig, door een ander is gezien.”

(tekst van deze alinea ontleend aan: Rein Nauta, Cain and Abel: Violence, Shame and Jealousy, Pastoral Psychol, 58, 2009, p.65–71. Mijn vertaling; nadruk toegevoegd.

Andere gezichtspunten

In een new age artikel las ik dit goede stukje:

“Sinds we kinderen waren, hebben de meesten van ons geleerd om ons aan te passen. Dit eist z’n tol van ons omdat de methoden die gebruikt werden om ons zover te krijgen ons zelfrespect ruïneren door de continue beoordelende opmerkingen die we krijgen van hen die probeerden ons "leiding" te geven. We leren om ons eigen beoordelingsvermogen en onze meningen als "foutief" te zien doordat we aannemen dat degenen die ons onderwijzen beter weten dan wijzelf wat er gaande is. Als die mensen echter disfunctioneel zijn, kan dit wel eens niet zo zijn. Ze veroordelen ons wellicht eenvoudigweg omdat ze proberen hun rechtvaardigheid te bewijzen omdat ze nooit de erkenning (validatie) ontvingen toen ze zelf kinderen waren.
... Emotionele steun is van levensbelang om zelfrespect op te bouwen wanneer we kinderen zijn. Zonder dit eindigen we met gevoelens van schaamte en minderwaardigheid, wat weer resulteert in neurose, dwangmatig gedrag, verslavingen en een menigte aan andere emotionele ziekten, terwijl we opgroeien naar volwassenheid. Een samenleving zoals de onze die kinderen opvoedt op zo’n militante manier en hun creativiteit uitdooft in een poging hen zich te laten aanpassen, zal zeker rebelse, afwijkende en neurotische nakomelingen voortbrengen, hetgeen de reden is waarom er vandaag de dag zoveel problemen zijn met drugs, alcohol en depressiviteit.”

Het Boeddhisme ziet schuld en schaamte als totaal overbodig, ‘verspilde energie’. Fouten zijn er alleen maar om van te leren en als je niet het resultaat ziet dat je wilde (bijv. bij het redden van een drenkeling wat mislukt) is er geen reden om schaamte te voelen, want het is het levenslot (Karma) – daarom is ’t niet gelukt. Dus is er ook geen vergeving, geen ‘mea culpa’ in het Boeddhisme (bron was: http://www.dtsmed-data.com/noguilt.html (niet meer beschikbaar)).

Andere webpagina’s over schuld en/of schaamte:

(vetgedrukt = speciaal aanbevolen)

Wim Rietkerk, Schuld of schaamte? – Schaamte vraagt om een andere genezingsweg dan schuld; gepubliceerd in het kwartaalmagazine Groei.

Ruard Ganzevoort, De zin van het geschonden lichaam – Lichamelijkheid en pastoraat; in Gereformeerd Theologisch Tijdschrift 97 (4), 1997, p.168-177.

Schaamte en schuld , artikel van stichting Agapè.

Recovery from Shame , 6 studies for groups or individuals, by Dale and Juanita Ryan, IVP, 1992 [excellent!] [also explore the rest of this site for related material!]

Shame - a thorough, Christian exposé by M.P. Rose: what it is, what it feels like, etc.; with extensive quotes from Ronald and Patricia Potter-Efron.

The Theology of Christian Recovery (statements + Bible references)

Toxic shame – from John Bradshaw’s book: ‘Healing the shame that binds you’, at the site of Soul’s Self Help Central (A.J. Mahari; New Age).

Shame and guilt, with quotes from John Bradsaw, at the site of Soul’s Self Help Central (A.J. Mahari; New Age).

Shame and Psychotherapy, by Marc Miller, psychotherapist. Describes some characteristics of shame. No solutions. Significant quote (from Silvan Tomkins): “... shame is the affect of indignity, transgression and alienation. ...”

Intimate Notes, column by Vernon C. Kelly Jr., in the Bulletin of the Tomkins Institute, Vol.1, Fall-Winter 1994, p.24-26; treats the dynamic of ‘shaming’ in intimate relationships like those between marriage partners, with the goal to enhance communication and intimacy through therapy.

Healing from Shame Associated with Traumatic Events, by Angie Panos, on the site of Gift from Within. Ook beschikbaar in pdf formaat.

Shame and the Regulation of Thoughts: A Study of Their Relationship to Attachment, by Shirley B. Beyer, University of Houston, and Colleen Hester, University of St. Thomas.

Psychological Self-Help, by Clay Tucker-Ladd, (e-book, published 1996 on the Internet) on the causes of depression, has a lot on shame – e.g. in chapter 6, part i. and chapter 6, part r.; an extensive analysis of the causes of depression, including feelings of guilt and shame and their common etiology a.o. in shaming messages received during childhood. Notes on how shame can be associated to our body or parts of it.
The entire book can also be downloaded in html or Word format - 2.3 MB in total.

The Importance of Being Open: Treatment of a Case of Shame, Obligation Guilt, and Obsessional Doubt; abstract of a conference article by Thomas Rosbrow, on being open as a counselor in contact with people who deal with shame-related issues. Significant quote: “To be warmly interested and responsive to a patient’s questions and interests is arguably a better starting point than to begin from a stance of neutrality and anonymity.” Also discerns how shame can play a role in raging behaviour – which is used to ‘cover’ the ugly feelings of shame.

Forgiveness: Coming Home to God’s Embrace, by Paul Thomas Thigpen; (Navigators’ Discipleship Journal, Issue 114, Nov/Dec 1999).

Obedience or performance?, by Susan Maycinik (Navigators’ Discipleship Journal, Issue 92, Mar/Apr 1996).

Living as God’s beloved – an interview with Brennan Manning, author of (a.o.): Abba’s Child, on how to experience God’s love, by Paula Rinehart (Navigators’ Discipleship Journal, Issue 100, July/Aug. 1997).

An good example of what ‘toxic shame’ can result in, can be found in: Crossdressing and Christianity: A REAL Man’s Struggle, by Randall Wayne (at Leadership U); (ook beschikbaar als pdf bestand).

Thomas M. Scheff, Suzanne M. Retzinger, Shame, Anger and the Social Bond: A Theory of Sexual Offenders and Treatement, Electronic Journal of Sociology, 1997; ISSN: 1198 3655.

Thomas J. Scheff, Shame and the Social Bond: A Sociological Theory, web-article.

Kenneth M. Adams, Donald W. Robinson, Shame Reduction, Affect Regulation, and Sexual Boundary Development: Essential Building Blocks of Sexual Addiction Treatment, Sexual Addiction and Compulsivity, 1 January 2001, vol. 8, no. 1, pp. 23-44.

Joe Dallas, Shame On Me, web-article (Genesis Counseling, Tistin CA, 2003).

Boeken over schaamte en/of schuld of gerelateerde zaken

(vetgedrukt = speciaal aanbevolen)

Melody Beattie, Codependent no more – how to stop controlling others and start caring for yourself and Beyond codependency, Hazelden, USA, 1987 and 1989 respectively, combined edition: MJF Books - Fine Creative Media, New York USA, 1998.

John Bradshaw, Vrij van Schaamte – Van pijn naar levenskracht, Ankh Hermes, Deventer NL, 1996 (vertaling, door Vivian Franken, van: Healing the shame that binds you, Health Communications, Deerfield Beach Florida USA, 1988).

John Bradshaw, Family secrets – The path to self-acceptance and reunion, Bantam Books, New York USA etc., 1995.

Andrew Comiskey, Kracht in zwakheid, 2e ed., InsideOut, Amersfoort, 2011; ISBN 978 90 779 9215 9; (eerdere uitgave: Telos-reeks, Medema, Vaassen, 2004; ISBN: 90 6353 435 4; vertaling van: Strength in Weakness – Healing Sexual and Relational Brokenness, InterVarsity Press, Downers Grove (IL, USA), 2003; ISBN: 0 8308 2368 9).
Andrew has an excellent chapter on shame, starting with: “Shame is the raincoat of the soul, repelling the living water that would otherwise establish us as the beloved of God. It prevents us from receiving grace and truth where we need them the most. Many factors contribute to shame, but ultimately the problem is that we resist the reality of the Father’s love. We believe, falsely, that our sin and weakness disqualify us for receiving his love.
But our Father is faithful. Through the cross Jesus removes every attitude that repels the truth of the Father’s love for us. That love surpasses the cursed thought patterns collected over a lifetime of pain.
Though thick and well suited to repel love, our ‘shame coats’ are no match for God’s love for us, a love revealed at Calvary” (p.69; Chapter 4: Strength to leave shame behind).

Susan Forward (met Craig Buck), Eindelijk je eigen leven leiden – Loskomen van een beschadigde jeugd, Pandora (Contact) / Kosmos, Utrecht NL, 1990, 1997 (vertaling, door Liesbeth Kramer-Plokker, bewerkt door Heleen Niemeyer, van: Toxic Parents, 1989, 1997).

Manis Friedman, Doesn’t anyone blush anymore? – reclaming intimacy, modesty and sexuality, (edited by Jena Morris Brenningstall), Harper SanFrancisco, New York USA, 1990.
Comment: a rare book from a Jewish background, very thought provoking; see the main text for quotes from chapter 13 of this book.

Ruard Ganzevoort, Mag ik er zijn? – over genade en veroordeling, Kok Voorhoeve, Kampen NL, 1990.

Thomas A. Harris, Ik ben o.k., jij bent o.k., Ambo, Baarn NL, 1973 (vertaling van: I’m O.K. – You’re O.K., Harper and Row, New York USA, 1967/1969).

Max Lucado, Niemand is zoals jij, Ark Boeken, Amsterdam, 2004; ISBN 90338 28944 (vertaling, door Marieke Hermans – van Rijn, van: You are special, Crossway, USA / Angus Hudson, London, 1997); een vereenvoudigde pocket-uitgave is ook beschikbaar: ISBN 90 338 1424 2.

Erwin Lutzer, Managing your emotions, Victor Books, SP Publications, Wheaton, Illinois, USA, 1983.

Brennan Manning, Kind aan huis – Verlangen naar intimiteit met God; Navigator Boeken, ISBN: 9076596417; (vertaling van: Abba’s Child – the cry of the heart for intimate belonging, NavPress, Colorado USA, 1994).
Manning laat zien dat er in feite twee manieren zijn om op onze vergiftigende schaamte te reageren: die van de leugenaar of farizeeër die zijn kwetsbaarheid ontkent, zich verschuilend achter muren van schijnbare competentie en kracht, en die van het kind dat luistert naar de hartslag van de Rabbi om daar vrede te vinden en een besef van ‘thuis zijn’, ‘horen bij’ en acceptatie.

Mary Ann Mayo, A Christian guide to sexual counseling – recovering the mystery and reality of "one flesh", Ministry Resources Library – Zondervan, Grand Rapids MI USA, 1987.

Miriam Neff, Women and Their Emotions, Moody Bible Institute, Chicago, 1983.

M. Scott Peck, The road less travelled – The new psychology of love, traditional values and spiritual growth, Arrow books ltd, Random House, London GB, 1978.

Mary Pytches, Bevrijdend Heil – Een handboek voor innerlijke heelwording, Stg. ‘Vuur’, Utrecht, 1990 (vertaling, door J. Hendriks, van: Set My People Free: inner healing in the local church, Hodder & Stoughton, London, 1987).

Mary Pytches, Yesterday’s Child – Understanding & healing present problems by examining the past, Hodder & Stoughton, London, 1990; ISBN 0 340 52273 9.

Mary Pytches, Rising above the storms of life – handling our emotions God’s way, Eagle (IPS), Guildford, Surrey, GB, 2000; ISBN 0 86347 375 X.

David A. Seamands, Genezende Genade – bevrijding van prestatiedwang, SP Publications, Colorado Springs USA / Shalom Books, Putten NL, 1991/1998). info: Shalombooks@wxs.nl (vertaling van: Freedom from the Performance Trap – Letting Go of the Need to Achive (earlier editions titled: Healing Grace), Victor Books, SP Publications, USA, 1988).
Zoals Lewis Smedes laat ook David Seamands zien hoe genade het beste tegengif is tegen schaamte. Schaamte is een harde meester: we moeten ’t altijd nóg beter doen. Genade heft die last van ons af. Ik heb ’t als erg behulpzaam gezien dat hij beschrijft dat het valse (onechte) zelf meer geobsedeerd raakt met een steeds onrealistischer doel naarmate het echte zelf er meer onder verborgen raakt. Dit zegt dat een ontspanning van al te hoge verwachtingen of doelen soms kan bijdragen aan het te voorschijn komen van het ware zelf. Als gevolg hiervan kan onze aandacht verschuiven, van een ongezonde vorm van introspectie, naar opzien naar God. Hij bevestigt ons wezen en leidt ons verder naar een gezondere manier van leven.

Lewis B. Smedes, Shame and Grace – healing the shame we don’t deserve, HarperSanFrancisco, Zondervan / HarperCollins, USA, 1993.
Comment: I like the way Lewis Smedes makes a distinction between healthy forms of shame and non-healthy ones. And how he discerns the ways in which others (e.g. our parents, when we were little) can shame us, but also the ways in which we can too easily shame ourselves. Many people feel and actually are disconnected as a result of shame. But Lewis Smedes also traces the origins of shame back to a fear of rejection or abandonment, and he introduces the vital concept of grace as antidote to this kind of toxic shame: “the experience of being accepted is the beginning of healing for the feeling of being unacceptable. Being accepted is the single most compelling need of our lives;...” (p.107). If we accept that we are loved by God out of His grace – no matter what (cf. Rom.8), then we more easily come to a healthy form of self-acceptance that defies shame. We may not be (nor feel) deserving, says Smedes, but we are worthy of the grace that saves. Then, we still may have to terms with our shamers. This, too, is treated carefully by Smedes. His concluding chapters on living lightly and the return of joy are indeed inspiring to lightness and a joyful life.

Charles R. Swindoll, Genade is een risico, Gideon, Hoornaar NL, 1993 (vertaling, door Loes van Tuyl, van: The Grace awakening, Word, USA, 1990).

Anna A.A. Terruwe, Geef mij je hand – over bevestiging, sleutel van menselijk geluk, De Tijdstroom, Lochem NL, 1972.

John Townsend, Tussen vlucht en verlangen, Coconut, Almere, 2005 (vertaling van: Hiding from Love (We all long to be cared for, but we prevent it by -) – How to change the withdrawal patterns that isolate and imprison you, NavPress, USA, 1991 / Scripture Press, Amersham-on-the-Hill Bucks England, 1992. ISBN 1-872059-68-6).

Ingrid Trobish, De verborgen kracht – Geworteld zijn in de zekerheid van Gods liefde, Kok Voorhoeve, Kampen NL, 1989; ISBN 90 297 0943 X; (vertaling, door Aafje Beijer, van: The Hidden Strength – Rooted in the Security of God’s Love, Here’s Life, San Bernardino, 1988).

Lori A. Varick, Designed for dependency – moving from emotional isolation to intimacy, Emerald Books, Lynnwood Washington USA, 1994.

Téo van der Weele, Vrede doet bloeien, Importantia, Dordrecht NL, 2002 (vertaling / bewerking van: From Shame to Peace – Counselling and caring for the sexually abused, Importantia, Dordrecht NL, 2002; earlier edition published through Monarch, Crowborough GB, 1995; ook beschikbaar in het Frans, Duits en Fins).

Sandra D. Wilson, Released from shame – Recovery for adult children of dysfunctional families, (ACDF’s), People Helper Books series (Gary R. Collins, ed.), IVP, Downers Grove Ill USA, 1990.

Sandra D. Wilson, Shame-free parenting – Are you trying to love your children a lot when you don’t like yourself even a little?, IVP, Downers Grove Ill USA, 1992.

Sandra D. Wilson, Counseling Adult Children of Alcoholics, (ACOA’s), Resources for Christian Counseling Vol.21 (ed. Gary Collins), Word Books, Dallas USA, 1989. (specially Ch.9 – Reclaiming the emotions: learning to feel, p.133-148 & Ch.11, Counseling for respectful relationships, p.170-191).

Janet Geringer Woititz, Struggle for Intimacy, Health Communications, Deerfield Beach Florida USA, 1985.

home

of  terug naar de artikelen index

Meer informatie of suggesties

Voor meer informatie, of uw reactie op het bovenstaande, kunt u contact met me opnemen via e-mail: andre.roosma@12accede.nl.

© André H. Roosma , Accede!, Zoetermeer/Soest, 2002-03-10 / 2020-05-24; alle rechten voorbehouden.